Γράφει ο Γιώργος Πριόβολος
Ένα οδοιπορικό στα Βαλκάνια είναι πάντα ένα ταξίδι στο παρελθόν και στο παρόν μαζί.
Στην εβδομάδα που πέρασε, είχα την ευκαιρία να διασχίσω μια περιοχή που, αν και τόσο κοντά μας, παραμένει γεμάτη αντιθέσεις, αναζητήσεις και αδιέξοδα. Από το Μοναστήρι και την Οχρίδα ,τα Σκόπια έως το Βελιγράδι, τη Σόφια ,την Φιλιππούπολη και την Ανδριανούπολη, τα Βαλκάνια παραμένουν μια ξεχωριστή γωνιά της Ευρώπης, με έντονη ιστορική μνήμη αλλά και με εμφανή καθυστέρηση στο βηματισμό της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
-Η Βόρεια Μακεδονία και η σκιά του εθνικισμού
Η πρώτη στάση στο Μοναστήρι, τη σημερινή Μπίτολα, μια πόλη με παλιές ευρωπαϊκές προσόψεις, γοητευτικές πλατείες και αναμνήσεις από την κοινή βαλκανική ιστορία. Όμως κάτω από την επιφάνεια, ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται αμέσως το βάρος του εθνικισμού που διαπερνά τη γειτονική χώρα. Παρά την υπογραφή της Συμφωνίας των Πρεσπών και τη νέα της ονομασία ως «Βόρεια Μακεδονία», ελάχιστοι τη χρησιμοποιούν. Στην καθημερινότητα, στις πινακίδες, στα μουσεία, στις αφηγήσεις των κατοίκων, κυριαρχεί το «Μακεδονία» σκέτο.
Πιο έντονα αυτή η «ταυτότητα» προβάλλεται στα Σκόπια, μια πόλη που επιχειρεί να πλάσει μια δική της εκδοχή της Ιστορίας. Παντού τεράστια αγάλματα, ψεύτικη αρχαιοπρέπεια, μνημεία που επιχειρούν να οικειοποιηθούν μορφές και σύμβολα άλλων λαών. Το θέαμα καταντά κουραστικό και αισθητικά προσβλητικό. Δεν πρόκειται για τέχνη αλλά για κιτς με εθνικιστικό περίβλημα. Και το χειρότερο.
Όλη αυτή η τεχνητή μυθολογία έχει εμποτιστεί στη νεολαία, δημιουργώντας μια στρεβλή ιστορική συνείδηση. Η χώρα δείχνει να έχει ανάγκη από αυτογνωσία περισσότερο παρά από μνημεία.
-Η Σερβία ανάμεσα στην παράδοση και τον εκσυγχρονισμό
Το Βελιγράδι σε υποδέχεται με τη ζωντάνια μιας μεγαλούπολης που προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στο παλιό και το νέο. Οι όχθες του ποταμού Σάβα έχουν αλλάξει εντυπωσιακά: ουρανοξύστες, σύγχρονα κτίρια, ξενοδοχεία και εμπορικά κέντρα δημιουργούν μια εικόνα δυτικοευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Η Σερβία επενδύει στην ανάπτυξη, αλλά το κόστος ζωής έχει εκτιναχθεί.
Το Βελιγράδι είναι πλέον ακριβό και σε πολλές περιπτώσεις δυσπρόσιτο για τον μέσο επισκέπτη.
Η χώρα μοιάζει να προχωρά προς την οικονομική ανασυγκρότηση, κρατώντας όμως μια έντονη συντηρητική ταυτότητα. Στο Νις και στο Τέτοβο βλέπει κανείς μια Σερβία διαφορετική: πιο γνήσια, πιο λαϊκή, με το βλέμμα στραμμένο στη μνήμη των πολέμων αλλά και στην ανάγκη για σταθερότητα. Οι άνθρωποι είναι φιλόξενοι, με μια ευγένεια που κουβαλά ίχνη μελαγχολίας. Στα Βαλκάνια, η Ιστορία ποτέ δεν είναι μακριά.
-Η Σόφια και η Φιλιππούπολη. Ανάμεσα στη στασιμότητα και την απλότητα
Η Σόφια παραμένει όπως τη θυμόμουν πριν λίγα χρόνια: μια πόλη που δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά, τουλάχιστον στο κέντρο της. Μερικές ανακαινισμένες προσόψεις, αλλά η γενική εικόνα μένει ίδια.
Ενα μίγμα από ανατολική απλότητα και δυτική προσδοκία. Η καθημερινότητα κυλά αργά, οι ρυθμοί είναι ήρεμοι, οι άνθρωποι φιλικοί.
Η Φιλιππούπολη (Πλόβντιβ), πιο ανθρώπινη και όμορφη, με τα στενά δρομάκια και τα παλιά της αρχοντικά, δείχνει να κρατά καλύτερα την ταυτότητά της. Όμως, και στις δύο πόλεις η αίσθηση είναι πως η Βουλγαρία παραμένει στάσιμη. Μια χώρα μέλος της ΕΕ, αλλά ακόμα μακριά από τα ευρωπαϊκά πρότυπα οργάνωσης και ευημερίας. Μια κοινωνία που προσπαθεί, αλλά δεν έχει ακόμη βρει τον ρυθμό της.
-Ανδριανούπολη. Ανάμεσα στα τζαμιά και στο χθες
Τελευταίος σταθμός, η Ανδριανούπολη. Μια πόλη με πολλαπλά πρόσωπα. Στο κέντρο δεσπόζει το εντυπωσιακό τζαμί του Σινάν, πραγματικό αρχιτεκτονικό στολίδι, που θυμίζει το μεγαλείο της οθωμανικής τέχνης. Όμως πίσω από το λαμπερό του περίβλημα, η πόλη αποκαλύπτει τη φτώχεια και την υστέρηση. Στα στενά πίσω από το υποτιθέμενο κέντρο, η Ανδριανούπολη δείχνει να έχει μείνει πενήντα χρόνια πίσω. Μικρά μαγαζιά, ερειπωμένα σπίτια, ανισότητες που φωνάζουν. Ένα κράμα Ανατολής και Δύσης που δεν έχει βρει ισορροπία.
-Τα Βαλκάνια του σήμερα
Αυτό το οδοιπορικό άφησε μέσα μου μια έντονη αίσθηση: ότι τα Βαλκάνια, παρά τη γεωγραφική τους θέση στην Ευρώπη, παραμένουν πολύ πίσω από τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Υποδομές ελλιπείς, οικονομίες εύθραυστες, κοινωνίες με βαριά κληρονομιά εθνικισμών και ιστορικών ανταγωνισμών. Αντί να ενώνονται γύρω από την κοινή τους μοίρα, συχνά εγκλωβίζονται στη νοσταλγία και στη σύγκριση.
Η Ευρώπη των Βρυξελλών μοιάζει μακρινή. Οι χώρες αυτές παλεύουν ακόμη με τα θεμέλια της Δημοκρατίας, της οικονομικής σταθερότητας και του αλληλοσεβασμού. Κι όμως, κάτω από αυτή τη σκόνη του χρόνου, τα Βαλκάνια παραμένουν μια γη με ψυχή, με ανθρώπους απλούς, φιλόξενους, που αναζητούν το βήμα προς ένα καλύτερο αύριο.
-Επίλογος
Φεύγοντας, έμεινα με την αίσθηση πως η περιοχή αυτή είναι καθρέφτης των αντιφάσεών μας.
Ιστορία και μνήμη, αλλά και καθυστέρηση και παθογένεια. Ίσως τελικά αυτό να είναι και το ιδιαίτερο βάρος των Βαλκανίων.
Ένας τόπος όπου το παρελθόν δεν έχει ακόμη συμφιλιωθεί με το παρόν.