Έχει όρια η Τέχνη ; (νομικές παραδοξότητες)

Του Βαγγέλη Σακέλλιου
Δικηγόρου

Ανακαλώ στη μνήμη μου, και μοιράζομαι μαζί σας, κάποιες στιγμές :

Σκηνή πρώτη :
Το μακρινό 1988 ο Μάρτιν Σκορσέζε σκηνοθετεί το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Ο τελευταίος πειρασμός», προκαλώντας βίαιες αντιδράσεις από εκκλησιαστικούς κύκλους και παραθρησκευτικές ομάδες. Εν Ελλάδι η Ιερά Σύνοδος ζητά μεθ’ επιτάσεως την απαγόρευση της προβολής πλην όμως η Μελίνα Μερκούρη είναι ανένδοτη και η ταινία προβάλλεται, με επεισόδια που προκαλούν φανατικοί καλόγεροι, κληρικοί και παραθρησκευτικές οργανώσεις.

Σκηνή δεύτερη :
Το εξίσου μακρινό 1990 ο Θόδωρος Αγγελόπουλος βρίσκεται στην αγαπημένη του Φλώρινα για «Το μετέωρο βήμα του πελαργού». Μαζί του και οι πρωταγωνιστές της ταινίας Μαρτσέλο Μαστρογιάννι και Ζαν Μορό. Ο Δεσπότης της περιοχής, ο Αυγουστίνος Καντιώτης… αφορίζει τον Αγγελόπουλο και τους συντελεστές της ταινίας μέσα από ογκώδη συλλαλητήρια διαμαρτυρίας θεωρώντας την ταινία άσεμνη.

Σκηνή τρίτη :
Το 2003, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας πραγματοποιείται στην Αθήνα η ιστορική έκθεση «Outlook» η οποία και φιλοξενεί ένα έργο του Βέλγου Τιερί ντε Κορντιέ με τον τίτλο «Πότισέ με». Απεικόνιζε ένα ανδρικό γεννητικό όργανο μαζί με ένα σταυρό. Αφότου αντιλήφθησαν την έκθεση και το έργο, πολύ αργότερα, ο Γιώργος Καρατζαφέρης του ΛΑΟΣ και η Ιερά Σύνοδος αξίωσαν την απόσυρσή του.
Όχι, ο Υπουργός Πολιτισμού και καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου Ευάγγελος Βενιζέλος δεν μιμήθηκε την Μελίνα. Με εντολή του το έργο που θεωρήθηκε βλάσφημο αποκαθηλώθηκε.

Σκηνή τέταρτη :
Το 2012 έξαλλοι ρασοφόροι με βουλευτές της Χρυσής Αυγής βρίσκονται έξω από το θέατρο «Χυτήριο». Ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της Ιεράς Συνόδου που κατήγγειλε το έργο του Μακ Νάλι «Corpus Christi» ως «βλάσφημο έργο που δυσφημεί το πρόσωπο του Κυρίου» και διασπώντας τον αστυνομικό κλοιό προπηλάκισαν συντελεστές και θεατές της παράστασης.

Σκηνή πέμπτη :
Το 2023 στο Γενικό Προξενείο της χώρας μας στην Νέα Υόρκη από τον φιλότεχνο και ανήσυχο Έλληνα Πρόξενο Ντίνο Κωνσταντίνου πραγματοποιείται έκθεση του έργου «Η ενοχή της γειτονιάς» της εικαστικού Γεωργίας Λαλέ. Δεσπόζει η «ροζ σημαία» που αναπαριστά την Ελληνική σημαία, «φτιαγμένη από ροζ και κόκκινες λωρίδες που προέρχονται από κλινοσκεπάσματα κακοποιημένων γυναικών», παραπέμποντας ευθέως στο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας. Στο βήμα της ελληνικής βουλής ο Πρόεδρος της Νίκης Δ. Νατσιός εξεγείρεται μέσα από ακατάληπτες εθνικιστικές εξάρσεις.
Ο Υπουργός Εξωτερικών Γ. Γεραπετρίτης, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου κι αυτός, δίνει εντολή και το έργο αποσύρεται.

Σκηνή έκτη (και όχι τελευταία) :
Πριν λίγες μέρες ο εθνοπατέρας της Νίκης Ν. Παπαδόπουλος εισέρχεται ως «Ηρακλής μαινόμενος» στην Εθνική Πινακοθήκη και κατέστρεψε έργα της έκθεσης «Η σαγήνη του αλλόκοτου», του εικαστικού Χριστόφορου Κατσαδιώτη, που ο ίδιος θεώρησε «βλάσφημα και βάρβαρα».
Η Ιερά Σύνοδος κατέκρινε το ύφος και το περιεχόμενο της έκθεσης κάνοντας λόγο για «βλασφημία των συμβόλων της Πίστης». Όχι, για το βάνδαλο βουλευτή της Νίκης δεν είπε απολύτως τίποτα.
Ο κατάλογος είναι μακρύς, δεν σταματά εδώ.

Αν κάτι, ωστόσο, με σχετική ευκολία θα διέκρινε κανείς είναι ότι πρωταγωνιστές στα κρούσματα βίας, στην λογοκρισία έργων, στην αισθητική «εναντίωση» ήταν και παραμένουν επίσημοι ή ανεπίσημοι εκκλησιαστικοί οργανισμοί και φορείς, παραθρησκευτικές οργανώσεις και ακροδεξιοί πολιτευτές ή τραμπούκοι.

Βέβαια, ως γνωστόν, η Εκκλησία εκφράζεται εν σώματι, τουτέστιν από την Ιερά Σύνοδο η οποία για τον άγριο βανδαλισμό της Εθνικής Πινακοθήκης διαμαρτυρήθηκε έντονα, όχι για το φαινόμενο της ακραίας βίας και του βανδαλισμού του εθνοπατέρα της Νίκης αλλά, για το … περιεχόμενο έργων μιας έκθεσης που η ίδια προσέλαβε ως «βλασφημία συμβόλων».

Παρά την αναφορά μου στην Αριστερά, ή μάλλον εξαιτίας αυτής, τα δογματικά θέματα «περί πίστεως» ουδέποτε με άφησαν αδιάφορο. Τουναντίον.

Έτσι διάβασα με προσοχή, όπως πάντα, τις απόψεις δύο ανθρώπων που εκτιμώ απεριόριστα για την θεολογική σκευή τους, το ήθος και το φρόνημά τους : του Μεσσηνίας Χρυσόστομου και του Ναυπάκτου Ιερόθεου, επίσκοποι της καταλλαγής και της οιονεί συμπερίληψης, σένα κατεξοχήν συντηρητικό σχήμα της Ιεραρχίας.

Οι αναφορές αυτές, που ομνύουν (εν μέρει ή εν όλω) στις προσλαμβάνουσες ενός έργου ως «βλάσφημου» στοιχίζονται στην νομοτελειακά «δική τους αλήθεια» ως προς την ιερότητα ενός θρησκευτικού συμβόλου.
Όταν το (κάθε) θρησκευτικό σύμβολο μετουσιώνεται σε «τέχνη» κάθε μορφής και περιεχομένου τότε το σύμβολο αυτό κοινωνείται με τους όρους του καλλιτέχνη και δημιουργού του υπακούοντας, πάντα, στους κανόνες του νομικά αποδεκτού. Γιατί η Τέχνη προστατεύεται.

Και εξηγούμαι :
Κατ’ άρθρον 16 του Συντάγματος «…Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες, η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του κράτους…»

Την ίδια κατοχύρωση διαπιστώνουμε στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ) κατ’ άρθρο 19 παρ. 2 και 3 ως και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) κατ’ άρθρο 10.
Αντίστοιχη πρόβλεψη υπάρχει και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως διαμορφώθηκε με την Σύμβαση της Λισσαβόνας κατ’ άρθρο 13.

Ωστόσο, κατά την ελληνική έννομη τάξη το ανεπιφύλακτο δικαίωμα κάθε πολίτη να παράγει τέχνη αυτοπεριορίζεται δια της συγκρούσεως του με άλλο έννομο αγαθό, όπως π.χ. ορίζεται ως τέτοιο «τα χρηστά ήθη», που όμως μεταβάλλονται ραγδαία σε μια κοινωνία που εξελίσσεται.

Αντίστοιχη σύγκρουση παρατηρείται και με την προσβολή της δημόσιας αιδούς, της προσωπικότητας του ατόμου ή της θρησκευτικής ελευθερίας ως προσδιορίζεται ειδικότερα κατ’ άρθρο 13 παρ. 1 του Συντάγματος σε συνδυασμό με την διάταξη του άρθρου 3 παρ. 1 ή και σε προσβολές συμβόλων άλλου κράτους κατ’ άρθρον 155 και 156 του Ποινικού Κώδικα.

Όμως κατά την επιστήμη και τις τάσεις της Νομολογίας των Ελληνικών Δικαστηρίων η ελευθερία της Τέχνης είναι κατοχυρωμένη και ανεπιφύλακτη. Εφόσον στην Συνταγματική πρόβλεψη δεν αναφέρονται περιορισμοί ο νομοθέτης δεν μπορεί να θεσπίσει άμεσους περιορισμούς στο δικαίωμα της δημιουργίας και συνακόλουθα απαγορεύεται η επιβολή κυρώσεων για το περιεχόμενο ενός έργου Τέχνης.

Αν αξίζει πάντως να θυμηθεί κάποιος κάτι θα ανέτρεχα στην απάντηση της ταλαντούχου Ελίζ Ζαλαντό, διευθύντριας του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, η οποία απάντησε στο αίτημα του Θεσσαλονίκης Φιλόθεου, που με μια ευγενική και στοχαστική επιστολή του ζήτησε να αποσυρθεί η αφίσα της διαφήμισης του ντοκυμαντέρ της Ελίνας Ψύκου «Αδέσποτα Κορμιά», που θεωρήθηκε «βλάσφημη» και προσβολή «συμβόλων».

Ενδεικτικά σταχυολογώ από την απάντηση της «… Η Δημοκρατία είναι ένας θεσμός υπέροχος που μας καλεί να συμβιώνουμε με άτομα, τα οποία ενδεχομένως έχουν διαφορετικές απόψεις από τις δικές μας. Αν αυτές οι απόψεις δεν κηρύσσουν το μίσος και δεν καλούν σε παράνομες πράξεις, αν δεν απειλούν τις θεμελιώδεις αρχές της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας κι αν δεν παραβαίνουν τους υπάρχοντες νόμους, τότε οφείλουμε να τις ακούμε μέσα στο πλαίσιο μιας κοινωνίας αποδοχής και αγάπης… δεν υπάρχει κάτι προσβλητικό ή χλευαστικό σε αυτή τη αφίσα. Δεν ακολουθεί βεβαίως τη γνωστή εκκλησιαστική τεχνοτροπία, όμως εκατοντάδες καλλιτέχνες από την Αναγέννηση ως τις μέρες μας χρησιμοποίησαν διαφορετικές τεχνοτροπίες για να απεικονίσουν τα Πάθη του Χριστού και να τα ταυτίσουν αλληγορικά με τις αγωνίες των αενάως πασχόντων ανθρώπων … ο Σταυρός του Κυρίου δεν είναι μόνον ένα σύμβολο πίστης, μια απλή εικόνα που αναπαράγεται στατικά ανά τους αιώνες, αλλά και ένας συμπεριληπτικός τόπος και ένας εν κινήσει τρόπος που αγκαλιάζει τον πεπτοκώτα άνθρωπο, τον πάσχοντα άνθρωπο, τον εσαεί ξένο, τον οποίο οφείλουμε να υποδεχόμαστε με ταπεινότητα, κατανόηση και αγάπη. Με τον ίδιο τρόπο που υποδεχθήκαμε τον Ιησού με τα παρακάτω λόγια του Ύμνου : «δός μοι τούτον τον ξένον, ίνα κρύψω εν τάφω, ος ως ξένος ουκ έχει την κεφαλήν που κλίνη»…»

Προσυπογράφω ταπεινά.

ΥΓ. Όταν ανηφορίζω στον Άθω επισκέπτομαι πάντα το πιο μικρό και ταπεινό μοναστήρι του, την Σταυρονικήτα. Θαυμάζω και ξαναθαυμάζω τις ζωγραφιές του Θεοφάνη του Κρητός στο καθολικό. Ποτέ δεν διανοήθηκα ωστόσο πως «μόνο έτσι» μπορώ αισθητικά να απολαύσω ο,τι οι αισθήσεις ποθούν.