«Ανιστόρητες απόψεις» για την Αγία Θεοδώρα, σχόλια και απορίες

Του πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου

Μελετώντας τα επίσημα κείμενα που κυκλοφορούν είτε σε βιβλία είτε σε ηλεκτρονικές σελίδες και αναφέρονται στον βίο της Αγίας Θεοδώρας και λαμβάνοντας υπόψη την ιστορική και ποιμαντική αξία που έχει το συναξάριο κάθε Αγίου, καθώς και τα μηνύματα που εκπέμπει σε κάθε εποχή, θα σταθούμε σε κάποια σημεία που πιστεύουμε ότι θα πρέπει να διορθωθούν. Αυτά παρουσιάζονται στην συνέχεια.
-Α- Στον βίο της Αγίας Θεοδώρας γράφονται σε βιβλίο και τα εξής:
«..Η Θεοδώρα «τούτοις γενναία τοῖς δεινοῖς ἐμπεσοῦσα, οὐκ ἐσαλεύθη ὅλως τὸνλ ογισμόν, οὐδὲ παρετράπη τῆς ἀγαθῆς πολιτείας. Ἀλλ΄ ὅλη ὡς ἀδάμας ἦν καρτεροῦσα καὶ τὸν Θεὸν θεραπεύουσα». Δεν κάμφτηκε, δεν λιγοψύχησε, αλλά τώρα φάνηκε πιο πολύ ο αδαμάντινος χαρακτήρας της και η ακέραια πίστη της. Χωρίς καμιά ανθρώπινη βοήθεια, οπλισμένη όμως με την ελπίδα στο Θεό, εγκαταλείπει τα ανάκτορα. ……”

Το αντίστοιχο σχετικό κείμενο από το συναξάριο του Ιώβ είναι:
«…Τούτοις γενναία τοις δεινοίς εμπεσούσα ουκ εσαλεύθη όλως τον λογισμόν, ουδέ παρετράπη της αγαθής πολιτείας. Αλλ΄ όλη ως αδάμας ήν καρτερούσα και τον Θεόν ομοίως θεραπεύουσα…. Ξενιτευομένη δε, κρύει και καύσωνι αίθριος ταλαιπωρούσα, λιμώ τε και δίψη και τη λοιπή κακουχία πιεζομένη και υπό στέγην εισελθείν επιθυμούσα…»

Σχόλια
Ερμηνείες της λέξεως «ξενιτεύομαι»
1.μεταναστεύω.
2.αποδημώ.
3.εγκαταλείπω την πατρίδα μου, συνήθως βίαια.
4.αλλάζω τόπο μόνιμης διαμονής ή κατοικίας.
5.μετοικώ.
6.μετακινούμαι.
7.αναγκάζομαι να εκπατριστώ βίαια
8. ξεριζώνομαι
9.φεύγω από τη χώρα μου αναγκασμένος από τις συνθήκες.
10.αυτοεξορίζομαι
11.μεταναστεύω παράνομα.
—————————————————————————————–

Ο μοναχός Ιώβ χρησιμοποιεί την μετοχή «ξενιτευομένη» αφήνοντας ανερμήνευτο τον τρόπο της «ξενιτείας». Η προφορική παράδοση μιλάει για αποπομπή της Θεοδώρας από τα ανάκτορα με δόλιο σχέδιο. Και αυτό είναι αποδεκτό ποιμαντικά. Αν αποδεχτούμε την ερμηνεία της εγκατάλειψης της συζυγικής στέγης ,τότε ουσιαστικά η Οσία φαίνεται ότι υιοθετεί πρακτικές, που ποιμαντικά είναι λάθος. Δηλαδή σε μια οικογένεια, όταν ο άνδρας παραστρατήσει η γυναίκα πρέπει να εγκαταλείψει την συζυγική στέγη;
-Β- Ένα άλλο σημείο που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή είναι αυτό που αφορά τους γάμους των θυγατέρων της Οσίας Θεοδώρας Ελένης και Άννας. Σε σχετικά δημοσιεύματα γράφονται:

Κείμενο-1
«Για τον ίδιο σκοπό, την διαφύλαξη δηλαδή της Ορθοδοξίας, η Αγία προχωρεί με οξυδέρκεια –πέρα βέβαια και από ποικίλες πολιτικές σκοπιμότητες που υπεισέρχονται σε ανάλογες περιπτώσεις –στον γάμο των δύο θυγατέρων της .Έτσι την Άννα την παντρεύει με τον πρίγκηπα της Αχαίας Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο και την Ελένη με τον Μαμφρέδο ,βασιλιά της Σικελίας και φανατικό εχθρό του Πάπα….»(από εκδοθέν βιβλίο)
Κείμενο-2
Τα παιδιά* της Θεοδώρας και η φροντίδα της γι’ αυτά
«…..Διαρκής σκέψη της και φροντίδα της ήταν να διασώσει τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία, που κινδύνευαν τα χρόνια εκείνα, κυρίως από τους παπικούς. Έτσι με τη σύμφωνη γνώμη και των κοριτσιών της η Θεοδώρα και ο Μιχαήλ παντρεύουν την Ελένη με τον Μανφρέδο, βασιλιά της κάτω Ιταλίας και Σικελίας, που ήταν ορκισμένος εχθρός του πάπα, και συμπαθούσε τους Ορθόδοξους.
Την Άννα την πάντρεψαν με τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο, πρίγκιπα της Αχαῒας στην Πελοπόννησο με έδρα την Ανδραβίδα, που τότε την κατείχαν οι Λατίνοι. Τη μεγάλη κόρη, που δε σώθηκε το όνομά της, την έδωσαν στον Αλέξιο Ραούλ, έναν ευγενή από την Κωνσταντινούπολη.

Σχόλια.
Η ιστορική έρευνα καταγράφει διαφορετικά τα παραπάνω γεγονότα.
Στην διδακτορική διατριβή της ιστορικού Σταυρούλας Σολωμού με θέμα «Ο πολιτικός ρόλος των Μεγάλων Οικογενειών κατά την Παλαιολόγεια περίοδο. Πρόσωπα και κείμενα (1258-1453)» και στην σελίδα 656 γράφονται τα εξής:
«Κατά την εξιστόρηση των πολιτικών γεγονότων του έτους 1258 ….αναφερόμενος ο Γεώργιος Ακροπολίτης (Χρονική συγγραφή ,76,σελ.157,στ.19-23) στους κινδύνους που αντιμετώπιζε το κράτος της Νικαίας από Ανατολή και Δύση, εννοώντας τον Μιχαήλ Β΄ της Ηπείρου ,τον οποίο χαρακτηρίζει αποστάτη, οριοθετεί με ακρίβεια την περιοχή που είχε υπό τον έλεγχό του…. Ο Ακροπολίτης αναφέρει τις πολιτικές κινήσεις του Μιχαήλ Β, που είχαν την μορφή συνοικεσίων, καθώς παντρεύει την κόρη του Ελένη με τον βασιλιά της Σικελίας…Ο Θεόδωρος Σκουταριώτης αναφέρει ότι ο Μιχαήλ, τον οποίο τον ονομάζει αποστάτη ,συντασσόμενος με τον Ακροπολίτη, προέβη σε γάμους με γόνους αριστοκρατικών οικογενειών της Δύσης, ώστε να δημιουργήσει προγεφυρώματα. Υπό αυτό το πρίσμα παντρεύει και την κόρη του Ελένη με τον βασιλία της Σικελίας.(Σύνοψη Χρονική.τ.Ζ σελ.538 στ.10-13).

Και ο Γρηγοράς όταν εξιστορεί την αντίδραση του Μιχαήλ της Ηπείρου και της Αιτωλίας ότι ο Θεόδωρος Λάσκαρις πέθανε και επειδή ,όπως σχολιάζει ο Γρηγοράς τα της διαδοχής δεν ήταν ρυθμιζόμενα και θα επακολουθούσε ταραχή στους αξιωματούχους έστρεψε τις ελπίδες του στην Δύση και γι΄ αυτό παντρεύει τις δύο κόρες του Άννα και Ελένη με εκπροσώπους της οικογένειας της Δύσης. Ειδικότερα την κόρη του Ελένη με τον κυρίαρχο της Σικελίας Μαφρέ.(Ρωμαϊκή ιστορία Ι,ΙΙΙ.5.σελ΄71 στ.24,72)

Σχόλια
-Όπως διαπιστώνουμε οι ιστορικοί της εποχής χρεώνουν τις επιλογές των συνοικεσίων με ετερόδοξους, για πολιτικούς προσωπικούς λόγους, στον Μιχαήλ Β΄ και όχι στην Οσία Θεοδώρα. Επομένως τα παραπάνω γραφόμενα είναι ιστορικά αμάρτυρα.
Τα δημοσιευμένα κείμενα όμως παρουσιάζουν την Οσία να υιοθετεί την πρακτική «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και μάλιστα καταπατώντας απαγορευτικούς κανόνες για τους ΜΙΚΤΟΥΣ ΓΑΜΟΥΣ. Μπορεί ο Μαμφρέδος να ήταν φιλοορθόδοξος και επιθυμούσε να βαπτισθεί Ορθόδοξος, όμως όταν έγινε το συνοικέσιο με την Ελένη ήταν Ρωμαιοκαθολικός στο θρήσκευμα και αντιπαπικός στην πολιτική του ιδεολογία. Οπότε ο γάμος ήταν ΜΙΚΤΟΣ μεταξύ Ρωμαιοκαθολικού και Ορθοδόξου.

-Με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, άποψη του γράφοντος είναι ότι η Οσία ή ανέχθηκε (για λόγους που η ίδια γνώριζε) ή της επιβλήθηκαν οι επιλογές του συζύγου της Μιχαήλ Β.
Η πρακτική της ανοχής (και όχι της επιλογής) στο συγκεκριμένο θέμα εκφράζεται από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Αυτός ερμηνεύοντας την Α επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους γίνεται ευέλικτος στο θέμα αποδοχής του γάμου ορθοδόξου με ετερόδοξο (π.χ.Ρωμαιοκαθολικό) με τον όρο να αποτελέσει ο γάμος έναν τρόπο επιστροφής στην Εκκλησία.
῾Ιεροί Κανόνες που εμποδίζουν τους Γάμους ᾿Ορθοδόξων με αιρετικούς
ή σχισματικούς, είναι οι εξης:
α) ΙΔʹ Ι. Κανών της Δʹ ῾Αγίας Οικουμενικής Συνόδου.
β) ΟΒʹ Ι. Κανών της ΣΤ ῾Αγίας Οικουμενικής Συνόδου.
γ) Ιʹ Ι. Κανών της εν Λαοδικεία ῾Αγίας Τοπικής Συνόδου.
δ) ΛΑʹ ῾Ι. Κανών της Αυτής Τοπικής.
ε) ΚΘʹ Ι. Κανών της εν Καρθαγένη ῾Αγίας Τοπικής Συνόδου.

᾿Εντυπωσιάζει η αυστηρότητα του ΟΒʹ ῾Ι. Κανόνος της ϛʹ ῾Αγίας Οικουμενικής Συνόδου, που όχι μόνον εμποδίζει τον Γάμο Ορθοδόξου και ετεροδόξου, αλλά και αν τυχόν έγινε τέτοιος γάμος πρέπει να θεωρείται άκυρος και να διαλύεται το «άθεσμον συνοικέσιον» · αν δε κανείς παραβεί τα ορισθέντα, να αφορίζεται.
῞Όλοι οι ερμηνευτές των ιερών Κανόνων (Ζωναράς, ᾿Αριστηνός, Βαλσαμών, ῞Οσ. Νικόδημος) είναι κατηγορηματικοί: απαγορεύονται αυστηρώς οι Γάμοι ᾿Ορθοδόξων με ετεροδόξους, βεβαίως δε και με ῾Εβραίους και εν γένει με αλλοθρήσκους. ῾Ο ῞Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης λέγει: «μη συναπτέον όλως ορθόδοξον ετερόφρονι»
Επομένως τα δημοσιεύματα, που χρεώνουν τους γάμους με ετερόδοξους (παπικούς-αιρετικούς) στην Οσία Θεοδώρα πρέπει να διορθωθούν ώστε να μην φαίνονται ότι οι επιλογές της Οσίας επικροτούν τους ΜΙΚΤΟΥΣ ΓΑΜΟΥΣ.

-Γ- Ανιστόρητη άποψη στο συναξάριο του Ιώβ
Το συναξάριο της Οσίας του μοναχού Ιώβ έχει ιστορικά λάθη. Αναλυτική κριτική του συναξαρίου έγραψε ο ιστοριοδίφης Α.Μουστοξύδης. Ενδεικτικά σημειώνονται τα παρακάτω. Γράφει ο Α.Μουστοξύδης .
«…Μεγάλην εδώ και εξαισίαν σύγχυσιν έφερεν ο Ιώβ εις την ιστορίαν.
Από τον γάμο του Μιχαήλ με την Μελισσηνή ,κατά τον Ιώβ γεννιούνται τέσσερεις γιοί. Αυτό όμως είναι λάθος επειδή ο Θεόδωρος,ο Μανουήλ και ο Κωνσταντίνος τους οποίους θέλει γιούς του Μιχαήλ,αυτοίήσαν αδέλφια του και γνήσια τέκνα του Σεβαστοκράτορα Ιωάννη.Το γενεαλογικό δένδρο του Μιχαήλ είναι το εξής .

«..Όλη αύτη η διήγησις παρ΄ ουδενί άλλω αναγιγνώσκεται, αλλ΄ ίσως ο Ιώβ ηρανίσθη τα λεγόμενα παρα τινός εις ημάς αγνώστου συγγραφέως. Σημειωτέον όμως ότι όσα αυτός διηγείται, περιλαμβανόμενα εν τω μεταξύ του εκθρονισμού του Αλεξίου και της εκτυφλώσεως Ιωάννου Λασκάρεως του παιδός ιστορούνται μόνον κατά πρόληψιν.Διότι,εάν ο Σεναχηρείμ εφονεύθη μετά την εκτύφλωσιν του ειρημένου παιδός και εάν τότε ο Μιχαήλ εκυρίευσεν την Αιτωλίαν και Νικόπολιν, έπρεπε ο τελευταίος ούτος να ήτο περίπου ογδοηκοντούτης και η γυνή του Σεναχηρείμ τουλάχιστον εβδομηκοντούτις αλλά πώς εκ τοιούτου γήρατος γέννησις τεσσάρων ανηλίκων τέκνων;»

-Δ-Οσία Θεοδώρα και Πρένιστα.
Η άποψη του μοναχού Ιώβ ότι η Οσία κρύφτηκε και έμεινε στην περιοχή Πρένιστα (σημερινό Κορφοβούνι) δημιουργεί εύλογες απορίες. Σύμφωνα με την σωζόμενη προφορική παράδοση, η Αγία Θεοδώρα δεν εξορίστηκε στην Πρένιστα (σημερινή Κορφοβούνι),αλλά στο δάσος της Πρέντας, που βρισκόταν κοντά στο σημερινό χωριό Πηγές, που αργότερα ονομάστηκε Βρέστην –Νίτσα ή Βρεστενίτσα.
( Βρεστενίτσα, σλαβικό τοπωνύμιο (Брестеница) που σημαίνει «Φτελότοπος)
Οπότε από τις λέξεις Πρέντα+Νίτσα ,προέκυψε το Πρένιστα.(Πρέντα +Νίτσα= Πρέντιστα ή Πρένιστα.)
Αν δεχτούμε ότι η περιοχή της εξορίας της Αγίας, ήταν το σημερινό Κορφοβούνι, περιοχή που απείχε την εποχή δύο περίπου ώρες από την Άρτα ,αποτελεί απορίας άξιο, πώς τόσο κοντά στην Πόλη της Άρτας, έμεινε άγνωστη η θέση της εξορίας της για πέντε περίπου χρόνια.

Είναι πιο λογικό να δεχτούμε ότι εκεί έγινε η συνάντηση της Οσίας με τον ιερέα της περιοχής και αποκάλυψε την ταυτότητά της.Και η περιοχή του Κορφοβουνίου ήταν η τελική κατάληξη της Οσίας μετά την προσπάθειά της να αποφύγει την συνάντηση με πρόσωπα που είχαν ανακαλύψει την ταυτότητά της.
-Ε-Σχετικά με τον τάφο και τα λείψανα της Οσίας
Υπάρχει προφορική παράδοση ότι έγινε προσπάθεια σύλησης του τάφου της Οσίας από λατινόφρονες, την οποία απέτρεψε η βασίλισσα Άννα (μάλλον αυτή πρέπει να είναι η Άννα Παλαιολογίνα-Κατακουζηνή, νύφη της Οσίας-δεύτερη σύζυγος του Νικηφόρου).Η προφορική αυτή παράδοση ενισχύεται και από το γεγονός ότι κατά την ανακομιδή των λειψάνων της Οσίας το 1873 δεν βρέθηκε το ΚΕΦΑΛΙ ΤΗΣ ΟΣΙΑΣ όπως γράφει στο ιστορικό δοκίμιο ο Μητροπολίτης Σεραφείμ Ξενόπουλος. Αυτή πρέπει να κλάπηκε όταν έγινε η προσπάθεια σύλησης του τάφου.

Συνδυάζοντας όλα τα στοιχεία που υπάρχουν οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ο θεωρούμενος σήμερα τάφος της Οσίας δεν είναι ο πρώτος τάφος της Οσίας, αλλά το μνημείο εκείνο που έφτιαξε η Άννα η Παλαιολογίνα η Κατακουζηνή, προκειμένου να προστατεύσει την σορό των Αγίων λειψάνων της Οσίας.Η ανακομιδή του 1873 έγινε σε αυτό τον τάφο.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο θεωρούμενος σήμερα τάφος της Οσίας δεν έχει σωστό προσανατολισμό δηλαδή δεν έχει θέση ανατολική, όπως προβλέπεται για λαϊκούς και (πόσο μάλλον) για μοναχούς. Άποψη του γράφοντος είναι ότι ο πρώτος τάφος της Οσίας βρίσκεται σε άλλο μέρος του ναού ,από τον οποίο περισυνελέγησαν τα ιερά λείψανα της Οσίας και τοποθετήθηκαν στον σημερινό τάφο και σφραγίστηκαν.

Το τμήμα του δαπέδου που βρίσκεται μπροστά από την Ωραία Πύλη του ναού και έχει σχήμα τάφου πιθανόν να ήταν ο αρχικός τάφος της Οσίας.
-ΣΤ- Τι απεικονίζεται στον τάφο της Αγίας Θεοδώρας
Στο κέντρο της πλάκας έχει λαξευτεί μια γυναικεία και μια ανδρική μορφή κάτω από διακοσμητικό τόξο και εκατέρωθεν τους από ένας άγγελος.
Υπάρχουν διάφορες προτάσεις για την ταύτιση των δύο αυτών μορφών. Σύμφωνα με μία ερμηνεία πρόκειται για την αγία. Θεοδώρα, γυναίκα του δεσπότη Μιχαήλ Β και τον υιό της Νικηφόρο. Άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι η ανδρική μορφή είναι ο σύζυγος της Θεοδώρας, Μιχαήλ Β΄, ο οποίος εικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα λόγω των αμαρτιών του απέναντι στη Θεοδώρα και της μετέπειτα μετανοίας του. Ο Β. Cvetković έχει προτείνει και μια άλλη ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία η γυναικεία μορφή θα μπορούσε να ταυτιστεί όχι με τη Θεοδώρα, αλλά με τη νύφη της Άννα Καντακουζηνή Παλαιολογίνα.

Η απεικόνιση του αγοριού στη σαρκοφάγο ταιριάζει ως προς την ηλικία με τον υιό της Θωμά. Η τελευταία υπόθεση είναι και η πιθανότερη, αφού την τεκμηριώνουν πολλά εικονογραφικά στοιχεία. Το γεγονός ότι η γυναικεία μορφή απεικονίζεται με βασιλική ενδυμασία ταιριάζει περισσότερο με την Άννα που διατήρησε την ιδιότητα της βασίλισσας μέχρι το θάνατό της παρά με την αγία Θεοδώρα, η οποία απεβίωσε ως μοναχή. Από τις σωζόμενες παραστάσεις και τις σχετικές γραπτές πηγές γνωρίζουμε ότι οι επιτύμβιες παραστάσεις ζωγραφίζονται πάνω από τον τάφο (σαρκοφάγο) ή λαξεύονται στο μάρμαρο και τοποθετούνταικοντά στο μνήμα. Αντιθέτως, δεν έχουν εντοπιστεί παραστάσεις προσώπων σεβυζαντινές σαρκοφάγους ή ψευδοσαρκοφάγους, ούτε μνημονεύονται στις γραπτές πηγές.

Το σταυροειδές σκήπτρο συνήθως ζωγραφίζεται στο χέρι της βασίλισσας μόνοεφόσον η ίδια κυβερνούσε μόνη της το κράτος ως επίτροπος του ανήλικου υιού, οοποίος δεν ήταν έτοιμος να ασκήσει το κληρονομικό του δικαίωμα επί του θρόνου. Μετά το θάνατο του Μιχαήλ Β΄, η σύζυγός του Θεοδώρα εκάρη μοναχή (μεταξύ των ετών 1266-1268) και το θρόνο του κληρονόμησε ο υιός τους Νικηφόρος, ο οποίος ήταν στην κατάλληλη ηλικία να κυβερνήσει. Επομένως, η Θεοδώρα δεν διετέλεσε ποτέ αντιβασίλισσα του υιού της. Επιπλέον, απεικόνιση του Νικηφόρου θα ήταν δικαιολογημένη μόνο εάν είχε πεθάνει σε μικρή ηλικία και είχε ταφεί εκεί.( LEONELA FUNDIĆ)