Γεναριάτικες παροιμίες
της Παναγιώτας Π. Λάμπρη
«Αρχιμηνιά κι αρχή χρονιά κι αρχή του Γεναρίου» λέει ο πρώτος στίχος ενός από τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα της πατρίδας μας, με τον αναφερόμενο μήνα, πρώτο του χρόνου, να ’ρχεται φορτωμένος με πολλές ευχές κι ελπίδες. Φθάνει και με πλήθος παροιμιών, οι οποίες χαρακτηριστικά του ίδιου και των δράσεων των ανθρώπων στη διάρκειά του αναδεικνύουν.
Ως μεσαίος μήνας του χειμώνα ο Γενάρης, διαθέτει παροιμιακές φράσεις, οι οποίες αναφέρονται στο κρύο, αλλά και σ’ άλλες καιρικές συνθήκες. Έτσι, «Αρχιμηνιά, καλή χρονιά, με σύγκρυα και παγωνιά» κι «Ο Γενάρης δε γεννά μήτε αβγά μήτε πουλιά, μόνο κρύο και νερά», αφού το κρύο επηρεάζει την ωοτοκία και κατ’ επέκταση τον πολλαπλασιασμό των πουλερικών, εννοείται όσων ζουν σε φυσιολογικές συνθήκες και όχι στα σύγχρονα ορνιθοτροφεία. Με τις γεωργικές ασχολίες να βρίσκονται σχεδόν ανάπαυλα «Όποιος θέλει να βαμβακώσει», δηλαδή ν’ ασπρίσουν τα χείλη και το πρόσωπό του από το κρύο, «τον Γενάρη ας οργώσει» και «Του Γενάρη το ζευγάρι, διάβολος θενά το πάρει», μια και «Όποιος σπέρνει τον Γενάρη, παίρνει την ανεμοζάλη»!
Βέβαια, υπάρχει και κάποια αγροτική εργασία, η οποία γίνεται στη διάρκεια του χειμώνα, το κλάδεμα των δέντρων, με τη λαϊκή σοφία να συνηγορεί και να παροτρύνει: «Γενάρη μήνα κλάδευε και μην κοιτάς φεγγάρι», γιατί «Το Γεναριάτικο φεγγάρι είναι για κλάδο», αφού το «Κλάδεμα του Γενάρη, κάθε μάτι και βλαστάρι»! Μόνο που «Γενάρη μήνα κλάδευε και λίσγο μη γυρεύεις», αφού «Τον Γενάρη κλάδευε και τον Φλεβάρη απόσκαφτε», με τις ακόλουθες παροιμίες να προκαλούν κάποια σύγχυση περί του πρακτέου, ή απλά να βεβαιώνουν πως η λαϊκή παρατήρηση διατυπώνει, όχι σπάνια, περισσότερες από μία εκδοχές για το ίδιο θέμα, οπότε «Γενάρη και Φλεβάρη καταβολάδα και ξινάρι» και «Σκάψε τη γη Γενάρη, για να ’χει υγρασία τον Αλωνάρη».
Το χιόνι, χωρίς να λείπουν οι βροχές, έχει την τιμητική του αυτόν τον μήνα, με τις παροιμίες να πιστοποιούν πως αν αυτά τα φυσικά φαινόμενα έρθουν, πολλά καλά θα κομίσουν, γιατί «Το χιόνι του Γενάρη κοπριά, του Μάρτη φωτιά», αφού αυτό, όταν πέφτει στον καιρό του ωφελεί τη γη, ενώ, όταν πέφτει παράκαιρα, προκαλεί καταστροφές. Επίσης, αν «Χιόνι πέφτει τον Γενάρη, χαρές θα ’ν’ τον Αλωνάρη» και «Χιόνισ’ έβρεξ’ ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ’ αλέθουν», αλλά και με τη γιορτή των Φώτων να είναι από τις πιο σημαντικές του Γενάρη, αν «Τα Φώτα φωτισμένα και τα Λαμπρά βρεγμένα», θα είναι «τ’ αμπάρια γιομισμένα». Βέβαια το χιόνι, παρά τα οφέλη του, δυσκολεύει και τη ζωή ορισμένων, αφού «Χιονίζει ο Γενάρης, ξεψυχάει ο γαϊδουριάρης» ή «Άσπρος Γενάρης, νηστικός ο μεροκαματιάρης»! Αλλά και «Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο», όπως και χωρίς βροχές, αφού «Γενάρης στεγνός κι ο κόπος σου διπλός».
Ο Γενάρης έχει και τις ομορφιές του! Εκτός από τα χιόνια, τα οποία τόπους πολλούς στολίζουν, καλλύνει τις νυχτιές με το υπέροχο φεγγάρι του! Δεν ξέρω αν οι αναγνώστες του άρθρου έχουν απολαύσει, μακριά από τα φώτα των πόλεων, κρύα γεναριάτικη νύχτα λουσμένη στο φως των αστεριών και της σελήνης, αλλά το βεβαιώνω ότι πρόκειται για μοναδική εμπειρία! Μιλάει γι’ αυτό με τον τρόπο του και ο σχετικός, πλούσιος σε παραλλαγές παροιμιακός λόγος, μια και «Του Γενάρη οι ξαστεριές, του Αυγούστου οι συννεφιές, το ίδιο πράμα είναι» και «Τον Γενάρη το φεγγάρι σαν τον ήλιο μέρα μοιάζει» ή «Του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει» ή «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο μέρας μοιάζει» ή «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα να ’ναι μέρα» ή «Του Γενάρη το φεγγάρι την ημέρα σιγοντάρει» ή «Τ’ Αυγούστου και του Γεναριού το φεγγάρι φωτάει σαν ημέρα» με την «Τ’ Αυγούστου και του Γεναριού, τα δυο χρυσά φεγγάρια» να υπερθεματίζει, αλλά και «Του Γενάρη το φεγγάρι λάμπει σαν μαργαριτάρι», πόσο μάλλον που το «Γεναριάτικο φεγγάρι» είναι «με τ’ Αϊ – Γιαννιού τη χάρη».
Εκτός από το φεγγάρι, ο Ιανουάριος φέρνει μαζί του και τις ηλιόλουστες αλκυονίδες μέρες, οι οποίες προσφέρουν ανακούφιση στην καρδιά του χειμώνα, αλλά και ξεγελούν τη φύση πως άνοιξη φτάνει. Έτσι, «Ο Γενάρης κι αν γεννάται του καλοκαιριού θυμάται» και «Του Γεναριού η καλοκαιριά, όλα τα δέντρα τα γελά», με πρώτη την αμυγδαλιά να στολίζει το χειμερινό τοπίο με τα υπέροχα ροδαλά άνθη της, τ’ άλλα δέντρα να φθονούν την τόλμη της και τον λαό να τα βάζει να της μιλούν αθυρόστομα: «Μωρή, πουτάνα αμυγδαλιά, π’ ανοίγεις τον Γενάρη, δεν καρτερείς την Άνοιξη ν’ ανοίξουμ’ όλοι αντάμα»!
Ακόμα, φέρνει και μεγάλες νύχτες, κατάλληλες για νυχτέρια, τα οποία, ειδικά παλιότερα, διανθίζονταν με συντροφιά και κουβεντολόι, ενώ συνέβαλαν τα μέγιστα στη δημιουργία του έντεχνου λαϊκού λόγου, όπως τα τραγούδια, τα παραμύθια, τα ανέκδοτα,… Γι’ αυτό στις αγροτικές κοινωνίες, οι οποίες ζούσαν τα βράδια τους με το φως του λυχναριού ή της εστίας, όλα αυτά ήταν αναγκαία, για να κυλήσουν οι μακρόσυρτες χειμωνιάτικες νύχτες. Η παροιμία «Οι γεναριάτικες νύχτες, για να περάσουν θέλουν συντροφιά και κουβέντα» σ’ αυτό αναφέρεται, αλλά και η φράση «Θέλουν μέρα του Μαγιού και νύχτα του Γενάρη» κάποια πράγματα, για να ειπωθούν, επειδή ακριβώς απαιτούν πολύ χρόνο.
Μέσα σ’ όλα αυτά δεν απουσιάζουν κα οι παροιμίες γαστρονομικού περιεχομένου, συστήνοντας κατάλληλες τροφές για την εποχή, συνήθως αντιθετικά μ’ άλλες. Συγκεκριμένα, «Φάε βετούλι τον Γενάρη και γίδα τον Αλωνάρη» ή «Κότα πίτα τον Γενάρη, κόκορα τον Αλωνάρη» ή «Κότα, χήνα τον Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη» και σε περίπτωση που κάποιος ζει κοντά στη θάλασσα προτείνεται «Όρνιθα τον Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη».
Καρδιά του χειμώνα ο εν λόγω μήνας κι ο λαός, σχολιάζοντας τις παράκαιρες και παράλογες απαιτήσεις, χωρατεύει εμπνευσμένα και διδακτικά με την παροιμία «Η γριά στο μισοχείμωνο ξυλάγγουρο γυρεύει», η οποία απαντά και σε παραλλαγές, όπως «Η γριά το μισοχείμωνο τ’ αγγούρι εθυμήθη» ή «Η γριά το βαρυχείμωνο ξυλάγγουρο ορέχθηκε» ή «Η γριά το μισοχείμωνο σταφύλι εζητούσε», αλλά και «Τυρί μαλλί τον Αύγουστο κι αγγούρια τον Γενάρη».
Ο Γενάρης, που λέγεται και Γατομήνας, είναι και περίοδος οχείας των γάτων, οπότε δεν μένει ανεκμετάλλευτη από δημιουργικά λαϊκά μυαλά, μάλλον άρρενα, που εύχονται: «Να ’μουν γάτος τον Γενάρη κι ας μην είχα άλλη χάρη» ή «Να ’μουν τον Μάη γάιδαρος, τον Θεριστή κριάρι, όλο τον χρόνο κόκορας και γάτος τον Γενάρη»!
Κι επειδή το κρύο αυτή την εποχή δεν αστειεύεται, χρειάζεται συντροφιά για να το αντέξουμε, με την παροιμία να παροτρύνει: «Αδελφέ Μιχάλη, τώρα τον Γενάρη, οι δύο ένας γίνονται κι ο μοναχός κουβάρι».
Τέλος, με τον παροιμιακό λόγο του Ιανουαρίου να μην έχει τελειωμό, ας τον καλωσορίσουμε κι ας ευχηθούμε να είναι ευοίωνο το 2022 που μαζί του φθάνει! Αλλά μη μείνουμε μόνο στις ευχές, ας βάλουμε κι εμείς το χεράκι μας, διότι, όπως έλεγε κι ο παππούς, ο Ηράκλειτος, «ο χαρακτήρας μας είναι η μοίρα μας», που σημαίνει ότι για πολλά από τα συμβαίνοντα είναι δική μας, καταδική μας η ευθύνη!