Γιώργος Αρχιμανδρίτης: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Συγγραφέας, δημιουργός ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών και ντοκιμαντέρ τέχνης και πολιτισμού, ο Γιώργος Αρχιμανδρίτης είναι Διδάκτωρ Συγκριτικής Γραμματολογίας της Σορβόννης. Έχει διατελέσει Πρέσβης Πολιτισμού της Ελλάδας στο πλαίσιο της Γαλλικής Προεδρίας στην Ευρώπη (2008) και έχει τιμηθεί από τη Γαλλική Δημοκρατία με τον τίτλο του Ιππότη (2010) και του Αξιωματούχου (2019) του Τάγματος των Γραμμάτων και των Τεχνών για τη συμβολή του στον τομέα του Πολιτισμού στη Γαλλία και τον κόσμο. To Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού τον έχει ορίσει εντεταλμένο εκπρόσωπό του στη Γαλλία, αποδίδοντάς του τον τίτλο του Πρέσβη Πολιτισμού στο Παρίσι (2021). Η λογοτεχνική εκπομπή του «Η λέσχη του βιβλίου» προβάλλεται από την ΕΡΤ2. Είναι τακτικός συνεργάτης της Δημόσιας Γαλλικής Ραδιοφωνίας (France Culture), καθώς και της Ελβετικής Δημόσιας Ραδιοφωνίας (RTS). Άρθρα και συνεντεύξεις του με εξέχουσες διεθνείς προσωπικότητες δημοσιεύονται στον γαλλικό και τον ελληνικό τύπο. Στη Γαλλία κυκλοφορούν τα βιβλία του: Mot à Mot (με την Danielle Mitterrand), Μikis Théodorakis par lui-même και Théo Angelopoulos – Le temps suspendu. Στην Ελλάδα κυκλοφορούν τα βιβλία του Μίκης Θεοδωράκης – Η ζωή μου, Θόδωρος Αγγελόπουλος – Με γυμνή φωνή, Μελίνα – Μια σταρ στην Αμερική (με τον Σπύρο Αρσένη), Γιάννης Μπεχράκης – Με τα μάτια της ψυχής και Τίτος Πατρίκιος – Μιαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω από τις Εκδόσεις Πατάκη, το οποίο μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου Τίτος Πατρίκιος – Mιαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω;
Η ιδέα αυτή έχει τις ρίζες της στο ιδιαίτερα πυκνό υλικό από τις συζητήσεις μου με τον Τίτο Πατρίκιο από το 2007 μέχρι το 2020, οι οποίες εμπλουτίστηκαν με νέα στοιχεία έως την έκδοση του βιβλίου. Πρόκειται δηλαδή για τον καρπό σειράς συνομιλιών που έγιναν σε διάστημα 15 χρόνων, οι οποίες θεώρησα ότι μπορούν να φωτίσουν με τρόπο συνολικό τη φιλοσοφία και τη στάση ζωής του μεγάλου μας ποιητή, να κάνουν δηλαδή μια σφαιρική αποτίμηση των γεγονότων, των καταστάσεων και των εμπειριών που έπλασαν το ανθρώπινο και το πνευματικό του σύμπαν.

Γιατί επιλέξατε ως προσωπικότητα τον Τίτο Πατρίκιο;
Διότι πρόκειται για μια εξέχουσα μορφή της νεοελληνικής γραμματείας, για έναν από τους σπουδαιότερους μεταπολεμικούς μας ποιητές. Τα έργα και οι ημέρες πνευματικών ανθρώπων όπως ο Τίτος Πατρίκιος αποτελούν σημείο αναφοράς για τον πολιτισμό μας. Για τον λόγο αυτό ασχολήθηκα, μεταξύ άλλων, με τη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη ή του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Πρόκειται για μορφές-σύμβολα, που σου διδάσκουν ότι για να πας ένα βήμα μπροστά, πρέπει να αντιμετωπίζεις τις προκλήσεις της ζωής παραμένοντας πιστός στο όραμά σου.

Ο ποιητής μεγάλωσε σε μια οικογένεια ηθοποιών και ποιητών. Βοήθησε αυτό στις πρώτες αναζητήσεις του;
Στον Τίτο Πατρίκιο πάντα άρεσε το παιχνίδι των λέξεων και ζώντας σε ένα περιβάλλον ιδιαίτερα ευαίσθητο στην πνευματική δημιουργία, οδηγήθηκε με τρόπο απόλυτα φυσικό προς την ποίηση. Οι επιρροές που δέχτηκε από το περιβάλλον του ήταν δύο ειδών: η πρώτη, η σοβαρή, οφειλόταν στο γεγονός ότι η αδελφή του πατέρα του, η Λιλή Ιακωβίδη-Πατρικίου, γνωστή ποιήτρια της Γενιάς του ’30, ήταν μαθήτρια του Παλαμά. Έτσι ο μικρός Τίτος άρχισε να διαβάζει ποιήματα του Παλαμά από πολύ νωρίς. Παράλληλα, επειδή οι γονείς του ήταν ηθοποιοί του μουσικού θεάτρου, πήγαινε συχνά στην οπερέτα και στην επιθεώρηση, κι έτσι ερχόταν συχνά σε επαφή και με τον κόσμο της σάτιρας. Αυτά τα δύο στοιχεία, το σοβαρό και το σατιρικό, τα έχει διατηρήσει μέχρι σήμερα.
Επίσης, από την Κατοχή μέχρι σήμερα, ποτέ δεν έπαψε να ενδιαφέρεται και για τα κοινά…
Πράγματι. Η ποιητική του συνείδηση συνδυαζόταν ανέκαθεν αρμονικά με την ενεργό συμμετοχή του ως πολίτη. Μετουσίωνε πάντα το βίωμα, είτε ατομικό είτε συλλογικό, σε ύλη ποιητική. Όπως γράφει ο ίδιος σ’ ένα ποίημά του: «Από τη στάση μου προς τη ζωή βγαίνουν τα ποιήματά μου. Μόλις υπάρξουν τα ποιήματά μου, μια στάση μού επιβάλλουν αντίκρυ στη ζωή».
Για να πας ένα βήμα μπροστά, πρέπει να αντιμετωπίζεις τις προκλήσεις της ζωής παραμένοντας πιστός στο όραμά σου.

Ποια ήταν η βοήθεια του Γιάννη Ρίτσου στον Τίτο Πατρίκιο;
Όταν ήταν εξόριστος στον Αϊ-Στράτη, ο Τίτος Πατρίκιος θεωρούσε ότι έπρεπε να εγκαταλείψει την ποίηση και να αφοσιωθεί στον πολιτικό αγώνα. Ο Ρίτσος όμως τον έκανε να καταλάβει ότι μοίρα του είναι η ποίηση και του έλεγε ότι αν δεν του φέρνει ποιήματα να μην ξαναπάει στο καλύβι του – στην εξορία ο Ρίτσος είχε ένα καλυβάκι στο οποίο έμενε κι εκεί έγραφε. Οπότε, επειδή στον Πατρίκιο άρεσε η συντροφιά του Ρίτσου, που τον πλούτιζε και σε πνευματικό και σε ανθρώπινο επίπεδο, για να μη χάσει αυτή την επαφή, άρχισε να γράφει ξανά. Ο Ρίτσος διάβαζε προσεκτικά τα ποιήματα που έγραφε ο Πατρίκιος και του έκανε παρατηρήσεις και διορθώσεις. Κυρίως του έλεγε ποιοι στίχοι είναι περιττοί και έπρεπε να τους αφαιρέσει. «Απ’ όσα γράφεις», του έλεγε, «πρέπει να αφαιρείς τα μισά τουλάχιστον, όχι όμως και να τα πετάς, γιατί αργότερα μπορεί να σου χρειαστούν».

Ο Τίτος Πατρίκιος έζησε αρκετά χρόνια στο Παρίσι. Κατά πόσο τον βοήθησε στην ποίηση και στις εμπειρίες του αυτή η περίοδος;
Τα χρόνια που έζησε στο Παρίσι ήταν γι’ αυτόν ένα τεράστιο βιωματικό απόθεμα. Εκεί είχε την τύχη να γνωρίσει πολύ σπουδαίους διανοούμενους, όπως ο φιλόλογος και ιστορικός Ζαν-Πιερ Βερνάν ή ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ. Στο Παρίσι έζησε από κοντά τις πνευματικές, κοινωνικές και πολιτικές ζυμώσεις της δεκαετίας του ’60, μιας περιόδου πολύ σημαντικής για τη Γαλλία. Πήγαινε παντού, άκουγε τον Μισέλ Φουκό και τον Κλοντ Λεβί-Στρoς στο Κολέγιο της Γαλλίας ή στη Σχολή Ανωτέρων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες, παρακολουθούσε τις συζητήσεις που γίνονταν με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ. Τα χρόνια του Παρισιού, και μετά της Ρώμης, από άποψη ανθρώπινων συναντήσεων, αποτελούν για κείνον μια δεξαμενή στην οποία επιστρέφει και από την οποία αντλεί συνεχώς.

Ποιες είναι οι δικές σας δραστηριότητες στον χώρο του βιβλίου στο Παρίσι;
Στη Γαλλία κυκλοφορούν τρία βιβλία μου: το Mot à Mot που συνέγραψα με την Πρώτη Κυρία της Γαλλίας Ντανιέλ Μιτεράν, σύζυγο του Γάλλου Προέδρου Φρανσουά Μιτεράν, η γαλλική έκδοση του βιβλίου μου για τον Μίκη Θεοδωράκη Μikis Théodorakis par lui-même και το βιβλίο συζητήσεών μου με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο Théo Angelopoulos – Le temps suspendu,που βασίζεται σε μια σειρά εκπομπών που κάναμε μαζί στη Δημόσια Γαλλική Ραδιοφωνία. Λογοτεχνική διάσταση έχουν συχνά και τα ραδιοφωνικά ντοκιμαντέρ μου, όπως το Μια ζωή, ένα έργο: Κωνσταντίνος Καβάφης, αλλά και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις μου στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, όπως, πέρυσι, το αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, όπου η διάσημη Γαλλίδα ηθοποιός Φανί Αρντάν απήγγειλε ποιήματα του Βικτόρ Ουγκό για την Ελλάδα και αποσπάσματα από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού ή, πιο πρόσφατα, το αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο όπου η Ιρέν Ζακόμπ, η αξέχαστη πρωταγωνίστρια των ταινιών του Κισλόφσκι, διάβασε τον μονόλογο Ελένη από την Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου, για να αναφέρω μερικά μόνο απ’ αυτά. Το Παρίσι ευνοεί γενικά την ενασχόληση με τα γράμματα και τις τέχνες, ευνοεί τις πνευματικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις και συναναστροφές. Πρόσφατα μετέφρασα στα ελληνικά δύο θεατρικά έργα της Γιασμινά Ρεζά, το κλασικό πλέον Art και το πιο πρόσφατο Bella Figura (Εκδόσεις Εστία), και το γεγονός ότι μπορούσαμε να βλεπόμαστε συχνά με τη συγγραφέα και να συζητάμε για τις λέξεις, τις έννοιες και τις αποχρώσεις τους ήταν εξαιρετικά σημαντικό. Το Παρίσι είναι μια πόλη που ενθαρρύνει πραγματικά την πνευματική δημιουργία.

Πώς ξεκίνησε η τηλεοπτική εκπομπή που κάνετε στην ελληνική δημόσια τηλεόραση;
Η «Λέσχη του βιβλίου» στην ΕΡΤ2 είναι στην ουσία ένας φόρος τιμής στο ανθρώπινο πνεύμα. Τα λογοτεχνικά έργα που παρουσιάζουμε στη «Λέσχη» έχουν σημαδέψει την ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά και τη δική μου πορεία, όχι μόνο ως Διδάκτορα Συγκριτικής Γραμματολογίας της Σορβόννης ή ως συγγραφέα, αλλά και σε επίπεδο προσωπικό. Αυτή ακριβώς την εμπειρία θέλησα να μοιραστώ με τους τηλεθεατές και να πω ότι το βιβλίο είναι μια τεράστια απόλαυση, μια απόλαυση που προσφέρει η ελληνική δημόσια τηλεόραση ως έκφραση της ψυχαγωγικής αλλά και της εκπαιδευτικής της αποστολής. Διότι, πέρα από την αισθητική εμπειρία που μας προσφέρει η λογοτεχνία, μας βοηθάει επίσης να συλλάβουμε την πολυπλοκότητα του κόσμου και να την αποκωδικοποιήσουμε.

Υπάρχει ελπίδα να βελτιωθεί η κατάσταση στον χώρο του βιβλίου στην Ελλάδα;
Οι ελληνικές εκδόσεις είναι εξαιρετικές από κάθε άποψη. Η ενασχόληση όμως με τη λογοτεχνία απαιτεί εξάσκηση, χρόνο και συγκέντρωση. Και το σχολείο, που θα μπορούσε να πάιξει καθοριστικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση, θεωρώ πως δεν επενδύει αρκετά σ’ αυτό. Με την κατάλληλη όμως πολιτική, με το κατάλληλο όραμα και προγραμματισμό, η λογοτεχνία και η φιλαναγνωσία μπορούν να αποκτήσουν τη θέση που τους αξίζει στη ζωή μας. Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι η λογοτεχνία μάς αφορά όλους, ότι το βιβλίο δεν είναι πολυτέλεια, αλλά ένα αγαθό που διευρύνει τους ορίζοντές μας, ψυχικούς και πνευματικούς, και μας βοηθά να γίνουμε ελεύθεροι άνθρωποι.