Του ΦΩΤΗ ΒΡΑΚΑ
Το τοπωνύμιο Άρτα απασχόλησε πολλές φορές στο παρελθόν αρκετούς ιστορικούς , Γεωγράφους , περιηγητές και ιστοριοδίφες. Την πρώτη φορά που με απασχόλησε η ετυμολογία του τοπωνυμίου Άρτα ήταν, όταν διάβασα το “Ιστορικόν Δοκίμιον περί ΄Αρτης και Πρεβέζης” στο οποίο θα αναφερθώ πιο κάτω. Χωρίς να επιμένω στο θέμα άκουσα για μια δεύτερη Άρτα στην νήσο Μαγιόρκα της Ισπανίας από τον μετέπειτα δήμαρχο Αρταίων Γιάννη Παπαλέξη, όταν κάπου στο 1996 ή 1997 δεν θυμάμαι καλά, ταξίδεψε εκ μέρους του Δήμου Αρταίων στην Άρτα της Μαγιόρκας εκ μέρους του δημάρχου Κ. Βάγια για αδελφοποίηση των πόλεων. Χρόνια αργότερα βρέθηκα επαγγελματικά στην περιοχή του Φριούλ στην βόρεια Ιταλία, όπου σε μια περιοδεία μου στην περιοχή έφτασα στην πόλη Άρτα Τέρμε. Πάνω από ένα λόφο παρατήρησα το στενό αυτό πέρασμα και έκανα μια σύγκριση με την Άρτα, την δικιά μας , ότι και οι δύο πόλεις είναι στενά. Έκτοτε άρχιζε να με προβληματίζει περισσότερο η προέλευση του τοπωνυμίου και σε πια ακριβώς περίοδο εμφανίστηκε.
Πριν ρίξουμε μια ματιά σε παλιότερες θεωρίες θα ήθελα να πω, πως σήμερα οι περισσότεροι συγκλίνουν στην άποψη (βλέπε Κώστας Τραχανάς, Η ιστορία της Αμβρακίας και Άρτας), ότι το τοπωνύμιο είναι λατινικής προέλευσης και επειδή και εγώ ταυτίζομαι με αυτή την άποψη θα προσπαθήσω να φέρω κάποια παραδείγματα, τα οποία με οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα.
Ας πάρουμε τα πράγματα με την σειρά τους. Από τον 7ο π.Χ. αιώνα γνωρίζουμε την Αμβρακία. Η τελευταία μνεία της Αμβρακίας σαν πόλη γίνεται στο βίο του Αγίου Βάρβαρου καθώς και από τον Ακροπολίτη, όταν οι Σαρακηνοί πολιόρκησαν ανεπιτυχώς την Αμβρακία το 827-829 μ.Χ. Στην συνέχεια θα την συναντήσουμε σαν Ακαρνανία ενώ υπάρχει και η πιθανότητα στις φιλολογικές πηγές να την βρίσκουμε σαν Νικόπολη ή τουλάχιστον Νικοπολίτες τους κατοίκους αυτής εκ του θέματος Νικοπόλεως. Παραπέρα δε στον αραβικό χάρτη του Abu Abd Allah Muhammad ibn Muhammad ibn Abd Allah ibn Idris al-Idrisi του 11ου αιώνα, που χαράχτηκε για λογαριασμό του βασιλιά της Σικελίας Ρογήρου θα την δούμε σαν Αρντ/Ard δηλ η πρώτη χαρτογραφημένη πηγή σαν Άρτα , όχι όμως σαν πόλη αλλά σαν περιοχή ενώ ήδη από κείνη την εποχή θα την συναντήσουμε στις φιλολογικές πηγές σαν Άρτα, Λακτάρ, Λάρτα, Νάρθα, Νάρτα,Narda.
Ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης την αποκαλεί και Αράχθεια, όπου πιστεύω, πως το Αράχθεια θα πρέπει να είναι επιθετικός προσδιορισμός της Πόλης, καθότι στην εποχή του η πόλη στις φιλολογικές πηγές (Χρονικόν του Μορέως, Χρονικό των Τόκκων κτλ.) ονομάζεται ήδη Άρτα.
Εύλογη θα ήταν η ερώτηση, πως στον 11ο αιώνα, στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χρησιμοποιείται λατινικός όρος, αφού ήδη η διαδεδομένη γλώσσα είναι η ελληνική; Αυτά θα τα δούμε παρακάτω.
Μια ματιά στις παλιότερες απόψεις
1. Ο Μιχαήλ Μήτρου ο αποκαλούμενος και Μελέτιος ο Γεωγράφος , που διετέλεσε Μητροπολίτης Άρτας την περίοδο της επέλασης και καταστροφής της πόλης από τον Λυμπεράκη Γερακάρη, είναι ο πρώτος που θέλει το τοπωνύμιο να έχει την ρίζα του στον ποταμό ‘Αραχθο. «…άλλ’ ό ποταμός τής ’Άρτας καλείται κατά τον Πτολεμ. Άραχθος, άπό τού οποίου έκλήθη κατά φθοράν ή Άρτα»
2. Αυτός που τα περιπλέκει ακόμη περισσότερο είναι ο F. Pouqueville που στο βιβλίο του «Voyage dans la Grece» υποστηρίζει πώς ή λέξη Άρτα προέκυψε από παραφθορά τής λέξης Άργιθέα. Ο F. Pouqueville πιστεύει, πως στην Άρτα βρίσκονταν το αρχαίο Αμφιλοχικό Άργος και αργότερα κάποια Αργιθέα, όπου το Αργιθέα έγινε Αριτέα και από το Αριτέα προήλθε το Άρτα. «…les Grecs, qui prononcent a peine le gamma, auront fait d’abord Aritea, et ensuite Arta». Σήμερα γνωρίζουμε καλά πως ο F. Pouqueville έχει κάνει πάρα πολλά λάθη.
3. Ο Αραβαντινός και ο Μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλος του Βυζαντίου κινούνται στα ίδια μήκη κύματος, μάλλον θα έλεγα, πως ο Σεραφείμ υιοθετεί τον Πααναγιώτη Αραβαντινό και πιστεύουν, πως το τοπωνύμιο έχει σχέση με τα σιτηρά της εποχής και τον άρτο. Εξ ου και το λογοπαίγνιο “’Αρτα, αρτυμή του κόσμου”
4. Αν είναι ένας που τα περιπλέκει είναι ο Βαλέλλης στα 1905 στο περιοδικό “Νουμάς”. Εχει πάρει τους προηγούμενους, τους πέταξε σε ένα καζάνι και τους πρόσθεσε και τον Βενιαμίν της Τουδέλης το Λακτάρ, όπου στο τοπωνύμιο Λακτάρ ο Βαλέλλης διαβάζει την λέξη Άρτα κτλ. Πιστεύει, πως το Λ είναι το λατινικό άρθρο και υπάρχουν κάτι αναγραμματισμοί και αφού τα τοποθετεί με την δική του σειρά βγάζει την Άρτα. Άρα δεν μπορούμε να τον πάρουμε στα σοβαρά, όση καλή προσπάθεια και να έκανε.
5. Ο Χατζιδάκης στα 1910 μας λέει, πως με τον χρόνο η Αμβρακία μετονομάσθηκε σε Άραχθο λόγω του ποταμού, μεταβλήθηκε με το χρόνο το γένος από αρσενικό σε θηλυκό και έχουμε την Αράχθα, απ όπου προήλθε το Άρτα.
6. Νομίζω, ότι η αρτινή εφημερίδα “Ηπειρωτικόν Βήμα” ΄το 1931 έβαλε το κερασάκι στην τούρτα της ετυμολογίας. Σύμφωνα με την εφημερίδα λοιπόν υπήρχε κάποια πελασγική θεά η Εόρδα, της οποίας οι Αμβρακιώτες της αφιέρωσαν τον κάμπο και από το Εόρδα έγινε Άρδα και με την χρόνια φθορά Άρτα. Σε αυτό ένσταση είχε φέρει ο Περάνθης, αν θυμάμαι καλά. Που τα βρήκε όλα αυτά ο συντάκτης του κειμένου που υπέγραφε σαν Σ. μας είναι άγνωστο. Όπως άγνωστο μας είναι αν ο συντάκτης γνώριζε τον χάρτη του Abu Abd Allah Muhammad ibn Muhammad ibn Abd Allah ibn Idris al-Idrisi γιατί σε μας τουλάχιστον δεν είναι γνωστή κάποια άλλη πηγή, η οποία αναφέρει τον κάμπο της Αμβρακίας σαν Άρτα.
7. Ο αείμνηστος Σούλης θεώρησε, πως το τοπωνύμιο έπρεπε να αναζητηθεί σε λέξεις δάνεια αντιδάνεια όπως το σλαβικό Άρντα που χρησιμοποιούσαν οι Σλάβοι σε παραποτάμιες περιοχές ή Αριντέα-Αριδέα κτλ, το οποίο πάλι με την σειρά του είχε να κάνει με το ρήμα αρδεύω. Μάλιστα κάλεσε τους Σλαβολόγους να πουν την άποψη τους αλλά το θέμα το κλείσανε. Είναι όντως μια κοντινή προσέγγιση, όμως καμιά φιλολογική πηγή δεν φανερώνει, τουλάχιστον τον 10ο και 11ο αιώνα η πόλη να έχει Σλάβους.
Γνωρίζουμε καλά, πως οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί, είχαν κατοικήσει τα οχυρά σημεία, ενω οι Σλάβοι έπιασαν κάμπο και ορεινά. Άρα, κατά την άποψη μου, δεν μπορεί το Τοπωνύμιο να είναι σλαβικής προέλευσης. Η άποψη όμως του Σούλη μπορεί να μην ευσταθεί για το σλαβικό, όμως έχει μια ιδιαιτερότητα. Αναζητά την ρίζα του τοπωνυμίου πέρα από την ελληνική και δη την αρχαία γλώσσα.
8. Η άποψη του Θεοχάρη Τσούτσινου στα παρακάτω περιοδικά :«Ελεύθερος Λόγος» Άρτας, φ. 58/1933, «Ήπειρ. Μέλλον» φ. 46 καί 47/1937, περ. «Σκουφάς» τχ. 27 — 28/1964, νομίζω ότι ετυμολογικά είναι παρατραβηγμένη. Ο Θεοχάρης Τσούτσινος πιστεύει, πως όλα βγαίνουν από μια προφορά των Ρωμαίων, όπου το Αμβρακία μεταφέρθηκε σαν Αμπρατσία – Αμπράκια – Αμπράτα – ακολουθεί αναγραμματισμός και έχουμε το Αμπάρτα και κατ εξακολούθησιν το Άρτα. Οι Ρωμαίοι εν μπορεί, πάντα κατά την άποψη μου, να την πρόφεραν Αμπρατσία καθότι οι Ρωμαίοι δεν είχαν ν τύπο του ΤΣ Αμπράκια θα ήταν ο σωστός τύπος. Δηλ ο τύπος Ambracia διαβάζεται Αμπρακία και όχι Αμπρατσία.
Ο πρώτος Αρτινός μάλλον που εναντιώθηκε σε αυτές τις ετυμολογίες και της κατέθεσε γραπτώς στην Ηπειρωτική Εστία το 1968 είναι ο Ιωάννης Τσούτσινος. Θα παραθέσω εδώ μερικούς λόγους για τους οποίους εναντιώνεται στις παραπάνω εικασίες-ετυμολογίες.
– Κανένας άπό όσους τήν υποστηρίζουν δέν επικαλείται κείμενο στό όποιο νά διασώζεται έστω κι ένας άπό τούς «ενδιάμεσους τύπους» πού τάχα παρεμβλήθηκαν ανάμεσα στή λέξη ’Άραχθος (ή Άρέθων) καί στή λέξη ’Άρτα.
– Κανένας δέν αναφέρει καί δέν αξιολογεί τό γεγονός, οτι, μέχρι τόν 5ο μ.Χ. αιώνα, ό ρωμαϊκός στρατός καί ή ρωμαϊκή πολιτειακή τάξη επικρατούσαν απόλυτα στήν περιοχή τής άλλοτε Αμβρακίας
– Κανένας δέν εξηγεί γιατί περί τόν μεσαίωνα υπήρχαν σύγχρονα δυό ονόματα, τό Άρτα καί τό Άκαρνανία, ούτε ποιο προϋπήρξε, ούτε τό γιατί τό Ακαρνανία εξαφανίστηκε
– Κανένας δέν αναφέρει άν υπάρχουν ομώνυμα τοπωνύμια καί άν υπάρχουν, πώς έξηγείται τό φαινόμενο. Γιατί, άν υποθέσουμε πώς ή Άρτα ή δική μας χρωστάει τονομά της στόν Άραχθο, οί ομώνυμες πόλεις ή περιοχές, πού δέν έχουν Άραχθο, πού τό χρωστάνε;
Μια σειρά αιώνων στους χάρτες, όπως εδώ στην πορτουλάνα του Canepa θα χαρτογραφείτε σαν Λάρτα (Larta) εκ του ρωμανικου τύπου άρθρο L & Arta
9. Στο διαδύκτιο στον ιστότοπο του https://www.in2life.gr θα διαβάσουμε τα εξής:
Άρτα.
Ως Αμβρακία ξεκίνησε η πολιτεία της σημερινής Άρτας στα αρχαία χρόνια, και περί τα 1000μ.Χ. μετονομάστηκε. Η πιο διαδεδομένη θεωρία συνδέει το όνομα με το λατινικό arta (το θηλυκό γένος του επιθέτου artus) που σημαίνει στενή. Κατά μία άλλη άποψη, που διατυπώθηκε στα βυζαντινά χρόνια, το όνομα Άρτα προέρχεται από το ρήμα αρτίζομαι και την φράση «Άρτα αρτυμή του κόσμου», που απέδιδε στην πόλη τα εύσημα για την παραγωγή σιτηρών, με τα οποία «τάιζε τον κόσμο». Η δεύτερη άποψη που είναι κοντά στον Αραβαντινό και Ξενόπουλο δεν έχει και αυτή κάποια πηγή.
Συμπεράσματα
Βλέπουμε λοιπόν, ότι το Άρτα ήταν ένας όρος – ένα επίθετο που χρησιμοποιούνταν και σε άλλες πολλές περιπτώσεις από τους Ρωμαίους. Ο Γιάννης Τσούτσινος το παρομοίασε με το δικό μας τοπωνύμιο Βαθύ. Όπως για παράδειγμα: Βαθύ Πρέβεζας, Βαθύ Ιθάκης, Βαθύ Σαμού, Βαθύ Εύβοιας, Βαθύ Κέρκυρας κτλ. Ερχόμαστε λοιπόν στην περίπτωση της δικής μας Άρτας, όπου το τοπωνύμιο εμφανίζεται για πρώτη στις φιλολογικές πηγές από τον 11ο αιώνα και μετά. Προσωπικά δεν πιστεύω, ότι εμφανίστηκε από το ξαφνικά. Εδώ έρχεται το σημείο που θα διαφωνήσω με την άποψη του Γιάννη Τσούτσινου, ότι χρησιμοποιήθηκε από Ρωμαίους ναυτικούς ή εμπόρους αυτό το τοπωνύμιο, γιατί ο Τσούτσινος έχει διδαχτεί προφανώς την ιστορία, πως η Αμβρακία είχε καταστραφεί εντελώς από τους Ρωμαίους και θάταν εύλογο να πιστεύει κάτι τέτοιο. Όμως σήμερα ξέρουμε πλέον καλά, πως η Αμβρακία συνθηκολόγησε και συνέχισε να υπάρχει σαν Αμβρακία, έστω και σαν μικρός οικισμός μετά την ίδρυση της Νικόπολης. Διαφορετικά δεν θα την συναντούσαμε στις πηγές στον 9ο αιώνα σαν Αμβρακία.
Επίσης άγνωστο μας είναι πότε ακριβώς και αν χρησιμοποιήθηκε το Ακαρνανία επίσημα ή είναι μόνο μια φιλολογική και εσφαλμένη χαρτογραφική αναφορά. Θα αναρωτηθούμε λοιπόν, γιατί στον 11ο
αιώνα να χρησιμοποιήσουμε λατινική τερμινολογία, εφόσον η Αυτοκρατορία χρησιμοποιεί ήδη την ελληνική σαν επίσημη γλώσσα. Εδώ πρέπει να δούμε τι γίνεται εκείνο το διάστημα στην Ήπειρο. Ακόμη έχουμε καθόδους Σλάβων, την ερήμωση της Νικόπολης και την ίδρυση της Βόνιτσας από Βουλγαροσλάβους. Μαζί όμως με τους Σλάβους κατεβαίνουν προφανώς και Αλβανοί, μάλιστα έχουμε αναφορές και για ενα τουρκμανικό φύλο τους Ούζους αλλά κατεβαίνουν με τις λακινιές τους και οι Βλάχοι. Φύλο, του οποίου η γλώσσα έχει σαφή λατινογενή προέλευση. Κατοικούν μεν τον ορεινό τομέα, ενδεχόμενο οι ταϊφάδες τους να αναμειγνύονται με ζαπουνίες των Σλάβων στα ορεινά, αλλά τον χειμώνα χρειάζονται χειμαδιά. Και αυτά είναι στον κάμπο. Παραπέρα δε δεν ξέρουμε τι έχει συμβεί μεταξύ 9ου και 11ου αιώνα στην περιοχή. Ενδέχεται λοιπόν το τοπωνύμιο να είναι Βλάχικης/Αρομούνικης προέλευσης. Θα πρέπει να σημειώσουμε, πως οι Βλάχοι εντάχθηκαν και στις τοπικές στρατιωτικές μονάδες.
Ο Σκυλίτζης κάνει αναφορά στους Βλάχους, ότι κατέχουν πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα ενώ ο Ρίζος μας πληροφορεί πως η Αυτοκρατορία τους θεωρεί ως Foederati=σύμμαχους και μάλιστα μας δίνει την παρακάτω πληροφορία: «οι στρατιωτικές αυτές ομάδες υπηρετούσαν στο στρατό του Βυζαντίου έχοντας ως διοικητή – αρχηγό έναν δικό τους Βλάχο. Ο αρχηγός ονομαζόταν « ἂρχων τῶν Βλάχων τῆςΈλλάδος» και ξεχώριζε από τον τοπικό αρχηγό του Θέματος της Ελλάδος». Παραπέρα δε επειδή ανέφερα τα τοπωνύμια Αρτα στην Ιταλία, Κροατία και Αλβανία διαβάζοντας τους C.Jirecek, Κarl Kaser, Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt για τις εστίες των Βλάχων/Αρομούνων στον Μασίωνα θα δούμε, ότι όλα τα παραπάνω τοπωνύμια βρίσκονατι σε αυτή την γραμμή, στην οποία μετακοινούνται οι λατινόφωνες ποιμένες. Έτσι λοιπόν έχουμε μια λογική εξήγηση λατινόφωνων τοπωνυμίων στην ευρύτερη Βαλκανική.
Και η Άρτα δεν είναι το μόνο τοπωνύμιο γύρω από την Άρτα με λατινική προέλευση. Έχουμε το τοπωνύμιο Comboti=λοφίσκος, τοπωνύμιο Βλάχα (σήμερα κοντά στην Τσακίστρα, δρόμος Πασά για διασταύρωση Γέφυρα Καλογήρου) ακόμη και για το τοπωνύμιο Στρεβίνα (Καμπή Άρτας) διαφωνώ, πως είναι σλαβικής προέλευσης, όπως έχει υποστηρίξει ο Max Vasmer, και πιστεύω πως έχουμε τις λέξεις tre Vinus = τρία Αμπέλια. Αργότερα προστέθηκε και η ελληνική πρόθεση «εις», κάτι που έχει συμβεί σε πολλά τοπωνύμια, και έτσι έχουμε Εις Tre Vinus => ΕιΣtrevina με τις παραφθορές του χρόνου. Άλλο τοπωνύμιο που δεν ξέρουμε πότε ακριβώς εμφανίζεται, σίγουρα όμως στον ύστερο Μεσαίωνα, τα Ρόκκα από το λατινικό Rocca=φρούριο, κούλια, πυργίσκος. Όλα αυτά λοιπόν με οδηγούν στο συμπέρασμα, πως το τοπωνύμιο Άρτα είναι καθαρά λατινογενές. Πάντα με βάση τα στοιχεία, τα οποία μελέτησα εγώ. Μπορεί το μέλλον να μας φέρει κάτι άλλο ή μια ακόμη απόδειξη, πως όντως είναι έτσι, όπως τα ανέφερα. Και θα ήθελα να κλείσω την μελέτη με ένα κείμενο του Στάθη Ασημάκη σχετικά με την έρευνα:
« Έρευνα, όμως, σημαίνει, πρώτα απ’ όλα, να μην επαναπαύεσαι σε απαντήσεις που έχουν μέχρι τώρα δοθεί από άλλους, είναι δηλαδή μια διαρκής αναζήτηση, γιατί η στρέβλωση της αλήθειας ενός πράγματος, ζητήματος ή συμβάντος με το πέρασμα του χρόνου, μπορεί να γίνει τόσο μεγάλη, ώστε να μην έχει καμία σχέση το υποτιθέμενο ως αληθές με αυτό που όντως κάποτε υπήρξε ή συνέβη».
*Χάρτης πτολεμαϊκού τύπου του 10ου αιώνα, όπου βλέπουμε τα τοπωνύμια Αμβρακία και Ακαρνανία για την Άρτα (ΧΑΡΤΗΣ 1)
*Στον χάρτη του Martellus αρχές 15ου αιώνα βλέπουμε την Άρτα χαρτογραφημένη σαν Νάρθα (Nartha), ουσιαστικά μια παραφθορά του Άρτα. Από την συλλογή του Νικ. Δ. Καράμπελα (ΧΑΡΤΗΣ 2)