(για τον Γιώργο Δερτιλή)
Του Βαγγέλη Σακέλλιου, δικηγόρου
«…τα δάκρυα του μαρτυρίου
είναι η άρδευσις της εθνικής γης…»
Η. Ζερβός – Ιακωβάτος
Ηγέτης της πτέρυγας των Ριζοσπαστών
και βουλευτής Κεφαλληνίας στην Ιόνια Βουλή.
Η δική μου γενιά μεγάλωσε με τα «ανάλεκτα» του Νίκου Σβορώνου.
Ήταν κάτι σαν «Ευαγγέλιο» για όσους θήτευσαν στις τάξεις της πάλαι ποτέ Ανανεωτικής Αριστεράς και στον «Ρήγα» της μεταπολίτευσης.
Στον Σβορώνο προστέθηκαν αργότερα ο Φίλιππος Ηλιού, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο Σπύρος Ασδραχάς κι αργότερα ο Γιώργος Μαργαρίτης, για να μείνουμε μόνο στους παλαιότερους. Μιλάω γι’ αυτούς που πρωτομίλησαν για την «ιδεολογική χρήση της Ιστορίας», έκαναν έρευνα σε πρωτογενείς πηγές και αρχεία, έγραψαν σελίδες της ιστορίας, μίλησαν – κάποιοι- για λογαριασμό των αφανών και των ηττημένων της Ιστορίας, συνδιαλέχθηκαν με τον χρόνο και τα συμφραζόμενα των μεγάλων γεγονότων, ιχνογράφησαν τις συνδηλώσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι μέσα στο ρου της μεγάλης εικόνας.
Ο καθένας (μας) αρέσκεται να διαβάζει την (δική του) Ιστορία, τους (δικούς του)ιστορικούς, αναζητά τις απαντήσεις που θέλει, όπως τις θέλει.
Ο αναγνώστης δεν οφείλει να είναι ιστορικός, απλώς επιδιώκει να μάθει και να καταλάβει τα γεγονότα και τις εξελίξεις σύμφωνα με τις ιδεολογικοπολιτικές προσλαμβάνουσες που συνήθως συνάδουν με την εκλογική συμπεριφορά του. Γι΄’ αυτό και ο αναγνώστης της Ιστορίας δεν ελέγχεται για τις επιλογές του, για τις ερμηνείες, για τον λόγο ή τον αντίλογο των ιστορικών.
Ωστόσο ο αναγνώστης της Ιστορίας δεν είναι ο ίδιος μ αυτόν που διαβάζει, μελετά και μαθαίνει (για) την Ιστορία. Αυτός ο πολίτης, αυτός ο φιλίστωρ απαιτεί τον σεβασμό του. Απαιτεί μια συναρπαστική αφήγηση του «πως» και του «γιατί» των μικρών και μεγάλων στιγμών που συνθέτουν την μεγάλη εικόνα μιας διαδρομής. Κι αυτή ακριβώς τη συναρπαστική αφήγηση έδωσε γενναιόδωρα ο Γιώργος Δερτιλής, που δίδαξε και μας έμαθε (πως) να διαβάζουμε την Ιστορία με τις συνδηλώσεις της.
Απεβίωσε πριν λίγες μέρες στα Κύθηρα όπου και ζούσε, πριν προλάβει να γίνει και τύποις δεκτός στην Ακαδημία Αθηνών ως εκλεγμένο μέλος της .
Υπήρξε ένας αστός και κοσμοπολίτης ερευνητής της Ιστορίας, όπως και αν λογίζουμε τον «αστό», παρεμβατικός διανοητής και δίκαια από ομοτέχνους του χαρακτηρίστηκε ως «σοφός της Ιστορίας».
Για τους περισσότερους έγινε γνωστός από δύο εμβληματικά και ευπώλητα (για το είδος τους) βιβλία: Το ένα αφορούσε γεγονότα μιας ιστορίας δύο αιώνων κι ο τίτλος ήταν ερεθιστικός: «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις, 1821-2016», εκδ. Πόλις 2016. Ένα πανόραμα τραυμάτων σ’ ένα καθημαγμένο σώμα μιας μικρής πατρίδας που, ωστόσο, είχε την πολυτέλεια να γνωρίσει πολέμους εθνικούς, πολέμους εμφύλιους πτωχεύσεις και καταστροφές. Αφουγκράστηκε επίμονα, έντιμα και με οξυδέρκεια τα αίτια της κρίσης, τον κίνδυνο της λήθης, την βαθιά αναγκαιότητα της επίγνωσης, χωρίς νουθεσίες, χωρίς διδακτισμό. Μόνο με τα ερμηνευτικά εργαλεία της δουλειάς του, δηλαδή του ιστορικού που δεν διστάζει να μιλήσει για όσους Έλληνες (οι μισοί περίπου) έχουν υποβάλει την παραίτησή τους ως ψηφοφόροι και ως πολίτες.
Κάποια σημεία, κάποιες ερμηνείες, μου θύμισαν «τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας» του Κώστα Κωστή, παλμογράφος κι αυτός της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας μας. Μόνο που ο Δερτιλής προκαλεί και κεντρίζει καταπατώντας ενίοτε την κόκκινη γραμμή.
Το άλλο βιβλίο του «Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1750-2015», των απαιτητικών Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, εκδ. 2018, γράφτηκε όχι απλά για να διαβαστεί αλλά, κυρίως, για να «κατανοήσουμε». Δηλαδή γράφτηκε σαν ερμηνεία των γεγονότων που διαμόρφωσαν σταδιακά την μοίρα της χώρας στο σταυροδρόμι των τριών Ηπείρων. Και γράφτηκε υπαγορεύοντας στον συγγραφέα του τις σταθερές αρχές του όλου έργου του, «σαφήνεια, απλότητα και καλαισθησία γραφής».
Το corpus των έργων του Γ. Δερτιλή είναι σημαντικό κατά τούτο. Ανιχνεύει με το πείσμα ιστοριοδίφη γνωστές και λιγότερο γνωστές πτυχές μιας ιστορικής διαδρομής εστιάζοντας σε κομβικά σημεία της Εθνικής προσπάθειας.
Ως ενδεικτικές εκφάνσεις αυτής της προσπάθειας, κατά τη γνώμη μου, θεωρούνται τα έργα «Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση 1880-1909», εκδ. Εξάντας 1999, «Ατελέσφοροι ή τελεσφόροι;» εκδ. Αλεξάνδρεια 1993, «Το ζήτημα των Τραπεζών 1871-1873 – Οικονομική και Πολιτική Διαμάχη στην Ελλάδα του ΙΘ αιώνα», εκδ. ΜΙΕΤ 1989, «Ελληνική οικονομία 1830 – 1910 και Βιομηχανική επανάσταση» εκδ. Α. Σάκκουλας 1985.
Θεωρώ τα παραπάνω βιβλία την σημαντικότερη συμβολή του Γ. Δερτιλή στην ερμηνεία και την κατανόηση της σύστασης και δόμησης της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας . Δηλαδή θεωρώ, πως «βλέπει» με ενάργεια τα γεγονότα εστιάζοντας στο «γιατί» αυτών και στις συνέπειες που διαμόρφωσαν.
Η ανασύσταση του παρελθόντος, πίσω και πέρα από (χρήσιμους) πίνακες και αριθμούς, προϋποθέτει κι ένα ολοκληρωμένο αφήγημα ως προς τα αίτια και τις συνθήκες γέννησης μιας κρατικής οντότητας μέσα από την καταλυτική ιδεολογική πρόσληψη του έθνους των Ελλήνων. Θεωρώ ως χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την «ανάδειξη του ζητήματος των τραπεζών 1871-1873» στην κρίσιμη πολιτικοοικονομική διαμάχη της Ελλάδας, λίγο μετά την θεσμική αναγνώριση και λειτουργία του κράτους μετά την απελευθέρωση, ανάμεσα σε ερείπια, φτώχεια, εμφύλιες διαμάχες με ανύπαρκτες δομές και ακόμα πιο δυσεύρετους πόρους. Ο οιονεί σχηματισμός των πρώτων τραπεζικών ομίλων κρίνεται κρίσιμος, τόσο για την καθιέρωση και ενίσχυση του εθνικού νομίσματος στην εγχώρια αγορά, όσο και για την μετέπειτα καταλυτική παρουσία του τραπεζικού συστήματος στα πολιτικοοικονομικά δρώμενα με την, καταρχήν, δημιουργία και μετέπειτα ενίσχυση ενός πόλου ισχύος του οποίου η παρεμβατικότητα έλαβε έκτοτε θηριώδεις διαστάσεις.
Ωστόσο, η Ιστορία δεν διαβάζεται σαν παραμύθι. Παραμένει ένα συναρπαστικό αφήγημα όταν δεν αρκείται στα γεγονότα και τις ημερομηνίες που τα σημάδεψαν αλλά ψάχνει και εξηγεί το «γιατί» αυτών μέσα στις συνθήκες επώασής των. Όταν δηλαδή ανασυνθέτει έναν παλιό κόσμο μέσα από τεκμήρια, πηγές, αρχειακό υλικό πάντα σε σχέση με τον χρόνο της στιγμής και του παρελθόντας αλλά και με την σοφία της απόστασης από τον χρόνο αυτό. Γι’ αυτό εξάλλου τα εν Ελλάδι γεγονότα τοποθετούνται, αξιολογούνται και ερμηνεύονται ως γεγονότα του διεθνούς περιβάλλοντος, σε συνάρτηση και συνάφεια δηλαδή με το τι ακριβώς συμβαίνει δίπλα μας και στον κόσμο.
Για μια χώρα που, εν πολλοίς, χρωστά την ύπαρξή της «στην καλοσύνη των ξένων» η επίδραση του ξένου – διεθνούς παράγοντα ήταν και παρέμεινε αδιαμφισβήτητη και καταλυτική. Η κατανόηση, ωστόσο, αυτής της δύσκολης παραδοχής απαιτεί ερμηνευτικά εργαλεία, προϋποθέτει – πέρα από γνώση- τα ιδιαίτερα εκείνα εφόδια που θα διευκολύνουν την προσέγγιση στο ιστορικό γεγονός όχι απογυμνωμένο από αίτια, συνθήκες, συνέπειες. Ως προς αυτό η δουλειά του ιστορικού είναι μπελαλίδικη. Η αποστήθιση γεγονότων, ημερομηνιών και γενικευμένων συμπερασμάτων σταματά την ημέρα των Πανελλήνιων εξετάσεων. Η, αποστεωμένη κριτικής θεώρησης, ύλη των σχολικών βιβλίων κατέστησε το μάθημα της Ιστορίας τριτεύον, δίπλα στα Θρησκευτικά.
Η γενικευμένη απαξίωση των σπουδών Ιστορίας στα εγχώρια ΑΕΙ, παρά την παρουσία εκλεκτών και ανήσυχων ιστορικών, συμπαρέσυρε και το αίτημα αναβάθμισης τους μέσα από την πρωτογενή έρευνα, τα αρχεία και τις πηγές.
Ο Γ. Δερτιλής, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Εσπερία όπου ερεύνησε και δίδαξε, μας έμαθε κατ’ αρχήν να αγαπάμε την Ιστορία. Μας έμαθε πώς να τη διαβάζουμε , ναχουμε δηλαδή προσλαμβάνουσες με πολλούς τρόπους. Μας ανέδειξε μια Ελλάδα μακριά από το φαντασιακό των Ελλήνων, δηλαδή μια Ελλάδα κι ένα κράτος με τις παθογένειες αλλά και την ζωντάνια και αισιοδοξία των ανθρώπων του. Ενθάρρυνε την αέναη διαλεκτική διαμάχη πάνω σε τόπους άνυδρους, σε τόπους αιματοβαμμένους , σε τόπους της μικρο-ιστορίας. Φώτισε άγνωστες πτυχές και κρίσιμες συγκυρίες που διαμόρφωσαν συνείδηση, αυτογνωσία, εθνικό φρόνημα μέσα από πολέμους, εμφύλιους, πτωχεύσεις. Επανακαθόρισε τα όρια μιας κρατικής οντότητας αμέσως μετά την απελευθέρωση εξηγώντας γιατί η πορεία ουδέποτε υπήρξε ευθύγραμμη. Δεν υπήρξε αφοριστικός. Δεν υπήρξε διδακτικός. Ανέλυε και ερμήνευε, με όλο το ρίσκο και τον κίνδυνο μιας αυθαιρεσίας στην προσέγγιση του. Ό,τι δηλαδή πρεσβεύει και διακονεί ένας βαθιά σκεπτόμενος και κοσμοπολίτης διανοητής. Αυτό που αποτυπώνεται εύγλωττα και ευαίσθητα στο προσωπικό του οδοιπορικό.
Αυτό που ονόμασε: «συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες».