«Η μέτρηση του μεσημβρινού» Ν. Γκετζ

Η χάραξη και η μέτρηση της μεσημβρινής με τη μέθοδο γεωδαιτικού τριγωνισμού αποτελεί το αντικείμενο της αφήγησης αυτού του βιβλίου του Ντένι Γκετζ.
Όλα ξεκίνησαν από μία πρόταση: «Για να προσδιορίσουν το μήκος του πρότυπου μέτρου, οι αστρονόμοι και μέλη της Ακαδημίας Πιερ Μεσέν και Ζαν Μπατίστ Ντελάμπτ διασχίζοντας από άκρου εις άκρον τη Γαλλία από το 1792 μέχρι το 1799, μέτρησαν τη μεσημβρινή» .
Το 1792 ήταν το τέλος της μοναρχίας και το 1799 ήταν αρχή του Ναπολέοντος Βοναπάρτη.
Ανάμεσα στις δυο αυτές ημερομηνίες…η Δημοκρατία!!

Έτσι, για να χαρίσουν στην ανθρωπότητα μια νέα μονάδα μετρήσεως, οι δυο αστρονόμοι αφιέρωσαν όλο τον χρόνο που διήρκησε η Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία στη μέτρηση κατά μήκος ολόκληρης της γαλλικής επικράτειας. Αυτή η μέτρηση της επικράτεια υπήρξε ιστορική. Θυμάται άραγε κανείς ότι το μέτρο, στον νόμο που θεσμοθετεί τη γέννησή του, χαρακτηρίζεται ως «δημοκρατική μονάδα μετρήσεως»;
H ιστορία και η γεωγραφία ενώθηκαν για να προσφέρουν μια μονάδα μετρήσεως στην ανθρωπότητα!!
Οι δύο αστρονόμοι διάλεξαν εξαιρετικές οπτικές γωνίες. Η σωστή επιλογή επηρεάζει την ποιότητα του γεωδαιτικού τριγωνισμού. Και οι βοηθοί τους -Τρανσό και Μπελέ-είχαν επιλέξει τα σημεία ύστερα από εβδομάδες ολόκληρες προσεκτικής αναζήτησης.
Μια περιπετειώδης ιστορία στην καρδιά της Επανάστασης, με πρωταγωνιστές δυο σοφούς παρασυρμένους από τη δίνη των καιρών. Οι δυο αστρονόμοι διασχίζουν δυσπρόσιτες και αφιλόξενες περιοχές και αντιμετωπίζουν κάθε λογής κινδύνους. Πόλεμοι, συλλήψεις, καταδιώξεις, ατυχήματα, καθαιρέσεις, ένδεια, χιόνι, πάχνη, στόχοι που καίγονται, κεραυνοί που χτυπάνε καμπαναριά, οι δυο σοφοί να χαρακτηρίζονται πότε κατάσκοποι, πότε βασιλόφρονες εμιγκρέδες, πότε ζητιάνοι, τσαρλατάνοι, μάγοι…

Για να πραγματοποιήσουν τις μετρήσεις τους, οι αστρονόμοι ήταν αναγκασμένοι να αναρριχώνται στα ψηλότερα σημεία: καμπαναριά, πύργους, λόφους, βουνοκορφές, σκαλωσιές. Δρασκελίζοντας τη μεσημβρινή, πετάγονταν κατά κάποιον τρόπο από το ένα ύψωμα στο άλλο, ενώ από κάτω τους, στο ύψος του ανθρώπου, εξελισσόταν η Επανάσταση που είχε γεννήσει αυτό το σχέδιο και το μετέφερε από τη Συντακτική στη Νομοθετική, από τη Νομοθετική στην Εθνοσυνέλευση, από επιτροπή σε επιτροπή και από εγκυκλίους σε διατάγματα …
Η σιωπή των βουνών και η γαλήνη των καμπαναριών εναλλάσσονταν με τους αναβρασμούς και τα πάθη που χαρακτήριζαν εκείνη την εποχή…
Ιστορίες μέσα στην Ιστορία. Ιστορίες ανθρώπων, ιδεών που συνδέονται με την επιστήμη και την κοινωνία, όπου εκτός από τα γεγονότα, έπαιζαν και οι έννοιες τον ρόλο τους. Το πρότυπο μέτρο είναι ένας πρωτότυπος χαρακτήρας για ένα έργο μυθοπλασίας…

Όμως υπάρχει σ΄αυτή την ιστορία ένα άλλο επίπεδο, πιο βαθύ, πιο σοβαρό, πιο τραγικό. Οι περιπέτειες που συνθέτουν αυτό το ταξίδι δεν θα μπορούσαν να κρύψουν ότι πρόκειται για την αναζήτηση ενός μέτρου που να απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους και σ΄όλες τις εποχές, σύμφωνα με τα λόγια του φιλόσοφου, μαθηματικού και στέλεχος της Γαλλικής Επανάστασης Κοντορσέ, σε μια περίοδο που η επανάσταση έχει ξεπεράσει κάθε μέτρο. Ενός μέτρου βγαλμένου από τη φύση, στολισμένου με όλες τις αρετές της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού και τις αξίες της Επανάστασης, ισότητα, οικουμενικότητα, αντικειμενικότητα, σταθερότητα, φωτισμένες από τη λογική .Ένα είδος Ιερού Δισκοπότηρου της μετρολογίας.
Όλος ο κόσμος γνωρίζει το μέτρο, αλλά σχεδόν κανείς δεν ξέρει πώς δημιουργήθηκε, από ποιες απίθανες περιπέτειες χρειάστηκε να περάσει μέχρι να … φτάσει στο τέλος του και να προσδιοριστεί το ακριβές μήκος του πρότυπου.
Η εποποιία του πρότυπου μέτρου είναι ένα «γραμμικό γεγονός» και το οποίο συνδέει άτομα. Ένα γεγονός που εκτυλίχθηκε κατά μήκος μιας γραμμής μεγαλύτερη από χίλια χιλιόμετρα. Συνεπώς, πρόκειται για ένα γεγονός που εκτυλίχθηκε στον χώρο και στον χρόνο, κάτι που αποτελεί το κατεξοχήν χαρακτηριστικό μιας «ιστορίας».
Πρόκειται για μια γραμμή αόρατη, που κανένα ίχνος της δεν εντοπίζεται στο έδαφος. Είναι μια γραμμή μυθική : Ο μεσημβρινός (κάθε νοητός κύκλος που χαράσσεται στην επιφάνεια της Γης, διέρχεται από τους πόλους και είναι κάθετος στον ισημερινό) του Παρισιού, γνωστός και ως μεσημβρινή (είναι η πραγματική γραμμή που χαράχθηκε κατά μήκος του νοητού μεσημβρινού του Παρισιού, από τη Δουνκέρκη μέχρι τη Βαρκελώνη).

Το Ροντέζ είναι μια μικρή πόλη στον νότο της Γαλλίας που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μέτρηση του μεσημβρινού. Ο Μεσέν θα μετρούσε την απόσταση Ροντέζ-Βαρκελώνης και ο Ντελάμπρ την απόσταση Ροντέζ-Δουνκέρκης. Με την ολοκλήρωση της μέτρησης, οι δυο αστρονόμοι θα συναντιούνταν στο Ροντέζ για να παραβάλουν τις μετρήσεις τους και να καθορίσουν το μήκος του πρότυπου μέτρου.
Όλα ήταν έτοιμα: η εποχή, οι άνθρωποι, οι θεσμοί, τα τεχνικά μέσα. Ήρθε λοιπόν η επίσημη στιγμή του ορισμού. Διακήρυξαν ότι η νέα μονάδα μετρήσεως του μήκους, το μήκος, θα ήταν ένα τμήμα της γήινης σφαίρας : «το ένα τεσσαρακοντάκις εκατομμυριοστό ενός γήινου μεσημβρινού»!!
Τα λόγια του Κοντορσέ τελικά επαληθεύτηκαν: «για όλους τους καιρούς, για όλους τους λαούς!! Η μέτρηση είναι οικουμενική».

Πρόκειται για Αριστούργημα.

Ο Ντενί Γκετζ (1940-2010) ήταν μαθηματικός, καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο πανεπιστήμιο ParisVIII και μυθιστοριογράφος. Διετέλεσε τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας Libération, όπου δημοσίευε χρονογραφήματα τα οποία συνδύαζαν την αφηρημένη μαθηματική σκέψη με κρίσεις του για συγκεκριμένα γεγονότα της πολιτικής και πολιτιστικής ζωής και της καθημερινότητας.
«Το θεώρημα του παπαγάλου», που εκδόθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1999 από τις εκδόσεις Πόλις και κυκλοφορεί πλέον από τις εκδόσεις Κέδρος, έχει μεταφραστεί σε δεκαοχτώ γλώσσες. Η μέτρηση του μεσημβρινού είχε εκδοθεί αρχικά από τις εκδόσεις Τραυλός με τίτλο Επιχείρηση Μεσημβρία (2002). Άλλα βιβλία του στα ελληνικά: Το μέτρο του κόσμου (Τραυλός, 2002), LaBela – Η αυτοβιογραφία μιας καραβέλας (Τραυλός, 2003), Τα αστέρια της Βερενίκης (Ψυχογιός, 2005), Μηδέν (Ψυχογιός, 2006), Το δωρεάν δεν αξίζει πλέον τίποτα (Κέδρος, 2007), Η Έπαυλη των ανδρών (Ψυχογιός, 2008), Εξηγώντας τα μαθηματικά στις κόρες μου (Κέδρος, 2008).

Γράφει : Ο Κώστας Τραχανάς
Εκδόσεις Κέδρος 2021 σελ.440