Γράφει ο Νίκος Μπιλανάκης *
Γιατί η ιστορία διδάσκει. Και μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε με περισσότερη γνώση, σοφία και αποτελεσματικότητα, την τωρινή απειλή της πανδημίας του covid-19.
Και συνεισφέρει στο πάψιμο των μυθευμάτων, του αρνητισμού και της συνωμοσιολογίας κλπ, που απειλούν την δημόσια υγεία. Γιατί, όταν δοθούν στους ανθρώπους επαρκείς πληροφορίες, αυτοί μπορούν να τις μετατρέψουν σε γνώσεις και τις γνώσεις σε σοφία.
Οικολογία και επιδημίες
Η ιστορία των ασθενειών είναι συνυφασμένη με την ιστορία του ανθρώπου. Στα αρχικά πολύ παλαιά χρόνια, ο πρωτόγονος άνθρωπος ζούσε νομαδικά, εξαρτώμενος για την τροφή του από το κυνήγι, το ψάρεμα και τη συγκομιδή καρπών. Η κρεατοφαγία του είχε ως επακόλουθο την έκθεση του σε παράσιτα, όπως η ταινία, ενώ η συμβίωση του με ζώα, έφερε τον άνθρωπο σε επαφή με τη μύγα τσε-τσε, που μεταδίδει τη νόσο του ύπνου (τρυπανοσωμίωση). Το γεγονός επίσης ότι περιβάλλαν τον άνθρωπο έντομα και μύγες, γνωστοί φορείς άλλων παθογόνων μικροοργανισμών, μπορεί να τον έκαναν να υποφέρει και από άλλα νοσήματα, όπως η ελονοσία, που τη συναντάμε ακόμα και σήμερα. Εκτός από τις ζωονόσους, οι άνθρωποι της εποχής εκείνης θα πρέπει να υπέφεραν και από άλλες χρόνιες λοιμώξεις, όπως λοιμώξεις από ορισμένα βακτηρίδια, όπως του σταφυλόκοκκου και του στρεπτόκοκκου, γαστρεντερικές αμοιβάδες, και πιθανόν τον ιό του έρπη.
Όταν, πριν από δέκα χιλιάδες περίπου χρόνια, ο άνθρωπος αποφάσισε να εγκατασταθεί σε ένα τόπο και να καλλιεργήσει την γη, ήρθε σε επαφή με ασθένειες που υπήρχαν στα ζώα που εξημέρωσε και χρησιμοποιήσει στην καλλιέργεια των χωραφιών του, όπως την ευλογιά, την ιλαρά και τη φυματίωση, που βρίσκονταν στα βοοειδή. Η ανάπτυξη των πόλεων λίγο αργότερα, στις οποίες οι συνθήκες ύδρευσης και αποχέτευσης ήταν υποβαθμισμένες, έφερε αύξηση των λοιμωδών νοσημάτων. Οι πόλεις επίσης, μπορεί να έφεραν από τη μιά πιο κοντά τους ανθρώπους, αλλά επέτρεψαν από την άλλη και στα τρωκτικά να συμβιώσουν μαζί τους, συμβάλλοντας στην παραπέρα διάδοση και ανάπτυξη νέων ασθενειών. Στη συνέχεια, η ανάπτυξη και η επέκταση του εμπορίου, οι αποικισμοί και οι πόλεμοι διευκόλυναν την περαιτέρω διάδοση ασθενειών που για μεγάλο χρονικό διάστημα είχαν παραμείνει ενδημικές, περιορισμένες δηλαδή σε μια περιοχή. Έτσι π.χ. η σχιστοσωμίαση, από ενδημική σε ορισμένες περιοχές (Κίνα, Αίγυπτος, Μεσοποταμία) διαδόθηκε σε πάρα πολλές χώρες και σήμερα ανευρίσκεται σε 74 χώρες, έχοντας προσβάλει πάνω από 200.000.000 ανθρώπους.
Στον Μεσαίωνα, θανατηφόρες επιδημίες έπληξαν την Ευρώπη: η λέπρα τον 14ο αιώνα, η πανώλη τον 15ο, η σύφιλη τον 16ο, η ιλαρά τον 17ο και 18ο, η φυματίωση και η οστρακιά τον 19ο αιώνα, ήταν ασθένειες που προκάλεσαν εκατομμύρια θανάτους και επιτάχυναν κοινωνικές ανακατατάξεις και πολιτικές εξελίξεις.
Από την αρχή του 18ου αιώνα μέχρι σήμερα υπήρξε μια περίοδος μετάβασης από τον αγροτικό τρόπο ζωής στο βιομηχανικό. Στις περισσότερες προηγμένες χώρες η μετάβαση αυτή προκάλεσε αλλαγές και στο νοσολογικό μοντέλο, οδηγώντας στη μετατόπιση από τα λοιμώδη νοσήματα προς τα μη μεταδοτικά, που ήταν πλέον τα καρδιαγγειακά νοσήματα, οι καρκίνοι, κ.ά. Η ανάπτυξη της ιατρικής με τη μαζική παραγωγή φαρμακευτικών μέσων και εμβολίων, στα τέλη του 19ου αιώνα και κυρίως στον 20 αιώνα, άλλαξαν τις επιπτώσεις των ασθενειών και έδωσαν την ψευδαίσθηση ότι τελειώσαμε με τις μολυσματικές ασθένειες. Έτσι, το 1968 ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων είχε κερδηθεί και το 1975, ο πρύτανης της φημισμένης Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου Γέιλ δήλωσε πως δεν θα προκύπταν πλέον νέα μεταδοτικά νοσήματα.
Όμως, κατά τη δεκαετία του 1970, όλες αυτές οι εκτιμήσεις διαψεύστηκαν. Από τότε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες (κυρίως ιογενούς αιτιολογίας) με εκατομμύρια θύματα σε όλον τον πλανήτη. Από το 1975 έως το 2020 καταγράφηκαν περισσότερα από τριάντα νέα νοσήματα, ως επί το πλείστον ιογενούς αιτιολογίας, όπως Έμπολα, MERS, SARS, κ.ά. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, που οι ιστορικοί της ιατρικής την αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών. Τα αίτια αυτών των νέων νοσημάτων σχετίζονται με τον αυξανόμενο συνωστισμό σε ολοένα και πιο μεγάλες πόλεις, με τις συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών λόγω της παγκοσμιοποίησης και των τοπικών πολέμων, καθώς και με σημαντικές αλλαγές στη διατροφή μας και στη σχέση μας με τα ζώα.
Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την διατροφή μας, από τον 19ο-20ο αιώνα και μετά παρατηρείται μια μεγάλη εισβολή των ανθρώπινων κοινωνιών σε φυσικά οικοσυστήματα καθώς και μια ραγδαία ανατροπή του κλίματος. Η ανάγκη αυξημένης παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων οδηγεί σε αποψίλωση των δασών και εγκατάσταση και λειτουργία στη θέση τους μεγάλων αγροτοδιατροφικών κτημάτων. Με τη ζήτηση για κρέας ζώων να ξεπερνά τις τοπικές ικανότητες εφοδιασμού, οδηγηθήκαμε στη δημιουργία τεράστιων μονάδων παραγωγής από ζώα. Εκεί, πήραμε χορτοφάγα ζώα, όπως αγελάδες και πρόβατα, και ακολουθώντας το μοντέλο οικονομικής παραγωγής τους, τα μετατρέψαμε σε κρεατοφάγα, ταΐζοντάς τα κοπριά και αίμα από τα σφαγεία. Παρόμοια, οι συνθήκες εκτροφής των πουλερικών έχουν πλέον δραματικά αλλάξει. Οι μισές κότες παραγωγής αβγών στον κόσμο είναι πλέον περιορισμένες στις λεγόμενες κλωβοστοιχίες. Σε αυτά τα μικρά κλουβιά μπορεί να βρίσκονται στοιβαγμένες, σε μια μόνο φάρμα εκτροφής ακόμα και ένα εκατομμύριο κότες. Εξελικτικοί βιολόγοι πιστεύουν πως ο συνωστισμός αυτός μπορεί να ευθύνεται για την εμφάνιση, μέσω των μεταλλάξεων, των υπερ –λοιμωδών επιθετικών ιών, όπως ο τύπος Η5Ν1 του ιού της γρίπης, ο οποίος εμφανίστηκε το 1996 στην Κίνα και προκάλεσε το 2009 την πανδημία της γρίπης των πτηνών. Τους ίδιους κινδύνους διατρέχουν σχεδόν τα μισά γουρούνια του πλανήτη που είναι εξίσου συνωστισμένα σε αντίστοιχες φάρμες περιορισμού. Η συγκέντρωση και εγκατάσταση μεγάλου αριθμού ομοειδών ζώων σε τεράστια αγροκτήματα με σκοπό την παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων κτηνοτροφικών προϊόντων έχει ως συνέπεια τη γρήγορη και ανεξέλεγκτη μετάδοση παθογόνων καταστάσεων.
Τα τελευταία είκοσι χρόνια η αναζήτηση ζωικών πρωτεϊνών έχει οδηγήσει τους ανθρώπους στην κατανάλωση κρέατος άγριων ζώων. Το εντατικό εμπόριο κρέατος από άγρια ζώα, ξεκίνησε στις αγορές ζωντανών ζώων της Ασίας και ειδικότερα μιας νότιας επαρχίας της Κίνας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων, σε κοινή τους διακήρυξη πριν από λίγα χρόνια, είχαν εντοπίσει τέσσερεις βασικές αιτίες για την ανάδυση και διάδοση των νέων επιδημιών: το εμπόριο των εξωτικών ειδών, τη βρώση άγριων ζώων, τις συνθήκες εκτροφής των ζώων, και κυρίως την αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως. Αυτές είναι και οι αιτίες της εμφάνισης των νέων, επικίνδυνων μολυσματικών ασθενειών, όπως του SARS-CoV, του MERS-CoV και του SARS-CoV-2 και, ποιός ξέρει, πόσων άλλων στο μέλλον!