Μαθήματα από την Ιστορία των Επιδημιών

Του Νίκου Μπιλανάκη *

Γιατί η ιστορία διδάσκει. Και μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε με περισσότερη γνώση, σοφία και αποτελεσματικότητα, την τωρινή απειλή της πανδημίας του covid-19.
Και συνεισφέρει στο πάψιμο των μυθευμάτων, του αρνητισμού και της συνωμοσιολογίας κλπ, που απειλούν την δημόσια υγεία. Γιατί, όταν δοθούν στους ανθρώπους επαρκείς πληροφορίες, αυτοί μπορούν να τις μετατρέψουν σε γνώσεις και τις γνώσεις σε σοφία.

Η χρήση της μάσκας και οι αρνητές της

Μάσκες υπήρχαν από την αρχή της ιστορίας του ανθρώπου, έχοντας όμως ένα διαφορετικό ρόλο από αυτόν που τους αποδίδεται σήμερα. Αρχικά είχαν τον ρόλο του φυλαχτού, με αποστολή να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα και την κακή επιρροή από όποιον άνθρωπο φόραγε την μάσκα. Αργότερα, στην πανώλη του Μεσαίωνα, εμφανίζονται οι μάσκες σε σχήμα ράμφους πουλιού, που συνήθιζαν να φορούν οι γιατροί, με αποστολή να τους προστατεύσουν από το «μίασμα», το μολυσμένο με αποσυντιθέμενες οργανικές ουσίες αέρα, που πίστευαν τότε ότι έφερνε την πανώλη. Εκεί, στη μάσκα μέσα, έβαζαν μάλιστα και αρωματικά χόρτα για να κάνουν την προστασία αποτελεσματικότερη. Στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν εντοπίζονται για πρώτη φορά τα μικρόβια και δημιουργούνται οι «θεωρίες των μικροβίων» που εξηγούν τους μηχανισμούς μόλυνσης των ασθενειών, οι μάσκες κάνουν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους στα χειρουργεία.

Την ίδια χρονιά, εμφανίζεται στο Χονγκ Κονγκ, η πανώλη που γρήγορα γίνεται πανδημία. Το 1910 φτάνει στην Μαντζουρία και απο εκεί γρήγορα εξαπλώνεται έως και την Ευρώπη. Στην αρχή, οι γιατροί πιστεύαν ότι η πανώλη ήταν βουβωνική, συνδεόμενη με το τσίμπημα μολυσμένων ψύλλων. Αργότερα άρχισαν να υιοθετούν την καινοτόμα και σκανδαλώδη για την εποχή εκείνη άποψη ότι, η πανώλη μπορεί επίσης να είναι και πνευμονική, αφού οι πνεύμονες ενός μολυσμένου μπορούσαν εξ ίσου να μεταδώσουν την νόσο στους άλλους μέσω του αέρα, χωρίς την συμμετοχή των ψύλλων. Τότε αρχίζουν για πρώτη φορά οι άνθρωποι να φορούν μάσκες για να προστατευθούν.

Το φθινόπωρο του 1918, σε μια άλλη πανδημία, αυτής της ισπανικής γρίπης η χρήση μάσκας θα γίνει επίσημα προφυλακτικό μέτρο. Οι μάσκες, που κατασκευάζονταν συνήθως από γάζα, τουλπάνι ή μετάξι, κατασκευάζονταν κατά κύριο λόγο από εθελόντριες του Ερυθρού Σταυρού και διατίθονταν από τα φαρμακεία. Η υποχρεωτικότητα της χρήσης μάσκας που υιοθετήθηκε τότε για πρώτη φορά σαν προφυλακτικό μέτρο προκάλεσε αντιδράσεις σε κάποιους πολίτες, που δημιούργησαν κίνημα αντίδρασης και ανυπακοής. Οι άνθρωποι αυτοί αποκαλούσαν τις μάσκες υποτιμητικά ‘’φίμωτρα’’, ‘’ασπίδα μικροβίων’’, ή ‘’παγίδες βρωμιάς’’. Συχνά, μάλιστα, οι άνθρωποι αυτοί τρυπούσαν επιδεικτικά τις μάσκες τους για να καπνίσουν πούρα, ή τις φορούσαν στα σκυλιά τους, ενώ δεν εξέλειπαν οι διαδηλώσεις, οι συγκεντρώσεις υπογραφών και οι κάθε είδους εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, φυσικά χωρίς χρήση μάσκας.

Η πόλη µε τα περισσότερα κρούσματα στις ΗΠΑ και η πρώτη που επέβαλλε την υποχρεωτική χρήση μάσκας στις 22 Οκτωβρίου 1918, ήταν το Σαν Φρανσίσκο, που ονομάστηκε ‘’Πόλη των µασκοφόρων’’, ενώ απετέλεσε και τη γενέτειρα της «Ένωσης κατά των µασκών», του Anti-Mask League of San Francisco. Τα μέλη και οι υποστηρικτές της οργάνωσης αυτής ισχυρίζονταν ότι δεν υπήρχε επιστημονική τεκμηρίωση ως προς την προστασία που φέρνει η μάσκα, ότι η χρήση της ίσως ήταν επικίνδυνη και ότι ο εξαναγκασμός στη χρήση της αποτελούσε καταπάτηση δημοκρατικών δικαιωμάτων. Οι αρχές από την άλλη θεσμοθέτησαν την τιμωρία για μη χρήση μάσκας που ήταν 5-10 δολάρια ή φυλάκιση 10 ημερών, γεγονός που σύντομα προκάλεσε συνωστισμό στις φυλακές. Ενδεικτικά, στις εφημερίδες της εποχής αναγράφηκε ότι μόνο στο Σαν Φρανσίσκο συλλήφθηκαν το Νοέμβριο του 1918 πάνω από 1.000 άτομα για μη-χρήση μάσκας, ενώ η πανδημία τον μήνα που προηγήθηκε, του Οκτωβριου, είχε προκαλέσει γενικά στη χώρα περίπου 200.000 θανάτους.

Στην πατρίδα μας εκείνη την εποχή δεν υπήρξε τέτοιος “πόλεμος απόψεων” γύρω από την μάσκα, γιατί τότε δεν είχε καν προταθεί η χρήση της. Δημοσίευμα στην εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ τον Οκτώβριο του 1918, όταν δηλαδή η πανδημία άφηνε καθημερινά εκατοντάδες νεκρούς, αναφέρει ότι ναι μεν η τότε κυβέρνηση έσπευσε να ζητήσει πληροφορίες γύρω από τα ενδεικνυόμενα μέτρα από τα άλλα κράτη, όμως τα μέτρα που ανακοίνωσε στη συνέχεια, δεν συμπεριελάμβαναν τη χρήση της μάσκας. Η χρήση της μάσκας, που ήδη εφαρμοζόταν στην Αμερική, στην Ευρώπη ακόμη και στην Αυστραλία, δεν προτάθηκε ούτε από τους τότε έλληνες ειδικούς που αποτελούσαν το «ιατροσυνέδριον», κάτι αντίστοιχο της σημερινής επιτροπής λοιμοξιολόγων. Τα μόνα μέτρα που προτάθηκαν τότε ήταν η «αποφυγή των συγκεντρώσεων», το κλείσιμο σχολείων, κάποιων καταστημάτων (όπως καφενείων, θεάτρων) και η κατά τόπους καραντίνα.

Όπως και τα σκόρδα, το ούζο και άλλα γιατροσόφια που κάποια δημοσιεύματα εφημερίδων πρότειναν. Το ιατροσυνέδριο που πραγματοποιήθηκε υπό την Προεδρίαν του Υπουργού Εσωτερικών είχε αποφανθεί ότι: «Το μικρόβιον της γρίπης, μεταδιδόμενον διά του αέρος, δεν είνε δυνατόν να απομονωθή. Εφ’ όσον δε δεν υπάρχει φάρμακον το οποίον να θανατώνη τούτο, ούτε εμβόλιον προληπτικόν, άμυνα κατά της γρίπης δεν είνε ευχερής. Τουλάχιστον κρατικά μέτρα δεν δύνανται να φέρουν άμεσον αποτέλεσμα. Τα άτομα δέον να λαμβάνουν αφ’ εαυτών τα υποδεικνυόμενα μέτρα. Και συγκεντρούνται ταύτα εις ένα μόνον σχεδόν. Την αποφυγήν των συγκεντρώσεων. Είνε το μόνον φάρμακον. Τα σκόρδα, το ούζο και τα άλλα γιατροσόφια ως προληπτικά κατά της γρίπης είναι κωμικά» (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, 17 Οκτ 1918).

Η χρήση της μάσκας, ένα αιώνα μετά, τόσο στην χώρα μας όσο και αλλού, συνεχίζει να αποτελεί θέμα συζήτησης, αντιπαράθεσης και αντιδραστικότητας μερίδας πολιτών, παρά τις ενημερωτικές προσπάθειες των ειδικών επιστημόνων, και μάλιστα τη στιγμή που στα μέσα Νοέμβρη 2020 η πανδημία κορωνοϊού Covid-19 έχει προσβάλει συνολικά 52 εκατομμύρια και έχει οδηγήσει στο θάνατο 1.293.000 ανθρώπους.

* Ο Νίκος Μπιλανάκης είναι γιατρός