Οι επιδημίες στην λογοτεχνία
Γράφει ο Νίκος Μπιλανάκης *
Γιατί η ιστορία διδάσκει. Και μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε με περισσότερη γνώση, σοφία και αποτελεσματικότητα, την τωρινή απειλή της πανδημίας του covid-19.
Και συνεισφέρει στο πάψιμο των μυθευμάτων, του αρνητισμού και της συνωμοσιολογίας κλπ, που απειλούν την δημόσια υγεία. Γιατί, όταν δοθούν στους ανθρώπους επαρκείς πληροφορίες, αυτοί μπορούν να τις μετατρέψουν σε γνώσεις και τις γνώσεις σε σοφία.
Plague literature (“λογοτεχνία της πανώλης” ή “επιδημικά έργα” στα ελληνικά) ονομάζεται η ομάδα λογοτεχνικών κειμένων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που γράφτηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και τόπους, με κεντρική θεματολογία την επιδημία. Ανάμεσα στα πιο γνωστά τέτοια έργα, συμπεριλαμβάνονται το «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου, Η “Mάσκα του κόκκινου θανάτου” του Ε.Α. Πόε, «Η κόκκινη πανούκλα» του Τζακ Λόντον, ο “Θάνατος στη Βενετία” του Τόμας Μαν, η «Πανούκλα» του Καμύ, το “Περί Τυφλότητας” του Σαραμάγκου, ο “Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας” του Γ.Γ. Μάρκες, το “The Stand” του S. King κ.α.
Πέρα όμως από τη διεθνή αλλά και την αρχαιοελληνική εργογραφία (“Ιλιάδα” του Ομήρου, “Οιδίπους τύραννος” του Σοφοκλή κλπ.), στην ομάδα των νεοελληνικών επιδημικών έργων, βρίσκονται αρκετά έργα, ανάμεσα τους τα παρακάτω: “Το θανατικό της Ρόδου” του Εμμανουήλ Λιμενίτη (έργο που αναφέρεται στην επιδημία βουβωνικής πανώλης, το έτος 1498), η “Ασπασία” του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού (1813), η “Ξένη” του Εμμανουήλ Λυκούδη τo 1854, η σατιρική επιθεώρηση “Επιδημία” του Γεώργιου Σουρή το 1884, και το 1893 το διήγημα “Βαρδιάνος στα Σπόρκα” όπως και το διήγημα “Η χολεριασμένη” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Στις αρχές του 20ου αιώνα η Γαλάτεια Καζαντζάκη δημοσιεύει το 1914 τη νουβέλα της “Η άρρωστη πολιτεία” με θεματική της τη λέπρα ενω με το ίδιο θέμα θα ασχοληθεί και ο Θέμος Κορνάρος στο έντονα καταγγελτικό του έργο “Σπιναλόγκα”. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Ανδρέας Φραγκιάς θα γράψει τον πολυσυζητημένο του “Λοιμό” λίγο πριν τα χρόνια της Χούντας, ο οποίος θα εκδοθεί τελικά το 1972 στην Αθήνα. Τέλος, το πιο κοντινό σε εμάς δείγμα επιδημικής λογοτεχνίας είναι το “Graffito” του Παύλου Μάτεσι του 2009.
Τα νεοελληνικά αυτά κείμενα εμφανίζουν τις βασικές λειτουργίες και τα κεντρικά μοτίβα της διεθνούς plague literature. Η κοινή τους θεματική αποτελεί το κριτήριο με βάση το οποίο, τα έργα αυτά ομαδοποιούνται και συνεξετάζονται. Στα κείμενα αυτά παρατηρούνται μια σειρά από κοινά χαρακτηριστικά και τόπους, όπως:
1. αποπειράται η σύνδεση της επιδημίας που περιγράφουν με την έλλειψη ηθικής ή την εμφάνιση νέων ηθών (που αξιολογούνται αρνητικά). Το πιο σύνηθες μοτίβο είναι η ερμηνεία της επιδημίας ως θεϊκή οργή για τα αμαρτήματα των ανθρώπων.
2. η επιδημία εμφανίζεται ως ιατρικό γεγονός, μια ασθένεια με ευρεία διάδοση που εμφανίζεται στα σώματα των νοσούντων, οδηγώντας τους σταδιακά στο θάνατο αλλά ταυτόχρονα η επιδημία εμφανίζεται να συμβολίζει και τη σήψη που επικρατεί στο σώμα της κοινωνίας εντός της οποίας εμφανίζεται η ασθένεια.
3. όλα τα παραπάνω έργα αναφέρονται είτε σε πραγματικές επιδημίες, είτε δομούνται καθ’ όλα σ’ ένα αλληγορικό επίπεδο.
4. όσοι άνθρωποι βρίσκονται εντός των τόπων της επιδημίας ―αν δεν καταφέρουν να το σκάσουν κατά το ξέσπασμά της― νοσούν ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις ατόμων τα οποία φαίνεται να εμφανίζουν ανοσία, χρησιμοποιούνται για να υπερτονίσουν τη δυσμενή κατάσταση που επικρατεί και τη δυστυχία των ασθενών.
5. στα κείμενα αυτά εμφανής είναι η ανεπάρκεια των αρμόδιων αρχών να διαχειριστούν επιτυχώς την επιδημία. Η κυβερνητική εξουσία παρουσιάζεται να μην μπορεί να επιβάλλει τους νόμους στο πλήθος των ανθρώπων που νοσούν. Η ιατρική επιστήμη και οι λειτουργοί της παρουσιάζονται ανεπαρκείς και αναποτελεσματικοί απέναντι στις επιδημικές ασθένειες. Οι λειτουργοί της θρησκείας αδυνατούν να προσφέρουν την πνευματική θεραπεία και να δώσουν ελπίδα στους πιστούς. Η ανεπάρκεια που εμφανίζεται σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης των κοινωνιών που νοσούν, συνδέεται και αυτή με τη σειρά της με την ηθική διαφθορά των λειτουργών της, οι οποίοι δεν ασκούν τα λειτουργήματά τους με άξονα το κοινό καλό αλλά αντίθετα πράττουν ιδιοτελώς.
6. δύο ειδών τόποι φαίνεται να φιλοξενούν τις επιδημίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας: η πόλη, και πιο συγκεκριμένα η Αθήνα και το νησί, ένας κατεξοχήν χώρος εξορίας και εγκλεισμού. Τα όρια αυτών των τόπων ταυτίζονται με αυτά της αφήγησης, ενώ ο χώρος «νοσεί» εξίσου με τα υποκείμενα. Συχνά από αυτόν φαίνεται να πηγάζει και η ίδια η επιδημία, καθώς οι πολίτες ή οι κάτοικοί του αποτελούν μια οργανική προέκτασή του.
7. τα έργα αυτά χρησιμοποιούν το θέμα της νόσου προκειμένου να ασκήσουν κριτικό λόγο στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής τους. Μάλιστα σε κάποια από αυτά η κριτική αυτή μέσω του καυστικού λόγου των συγγραφέων φτάνει να αγγίζει τα όρια της σάτιρας. Σάτιρες ηθών εντός των οποίων η μεταφορά της επιδημίας δίνει το κατάλληλο πλαίσιο αναφοράς, μια ικανοποιητική αφορμή ώστε να μπορούν οι συγγραφείς προστατευμένα να μιλήσουν για τα κακώς κείμενα της εποχής τους.
Οι μολυσματικές ασθένειες υπήρξαν χαραγμένες στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων πολύ πριν από την εμφάνιση του κορωνοϊού. Έτσι περάσαν στη λογοτεχνία, μεταφέροντας εικόνες, συναισθήματα, ιδέες και αντιδράσεις ανθρώπων που διαφορετικά θα ήταν χαμένες. Αυτό το παλίμψηστο προσπαθήσαμε σήμερα να αναψηλαφήσουμε!
Πηγή πληροφοριών για τη συγγραφή του παρόντος άρθρου ήταν η διπλωματική εργασία της Ευσταθίας Παλιοτζήκα “Η θεματική της επιδημίας σε έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας”, που υποστηρίχτηκε το 2019 στο ΑΠΘ.
Ο Ν. Μπιλανάκης είναι γιατρός