ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΥΧΟΥ ΑΡΤΑΣ

(Άγνωστα ιστορικά στοιχεία)

Του πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου (χημικού)

Ο ναός της αγίας Θεοδώρας βρίσκεται στο κέντρο της Άρτας. Πρόκειται για ένα από τα πλέον σημαντικά μνημεία της Άρτας, όχι μόνο για τη μορφολογία του, αλλά, κυρίως γιατί αυτός ο ναός είναι η ζωντανή σύνδεση της σημερινής πόλης με το βυζαντινό παρελθόν της, αφού είναι αφιερωμένος στη βασίλισσά της, τη δική της Αγία Θεοδώρα. Ο ναός έχει ξεχωριστή συναισθηματική διάσταση για τον Αρτινό, καθώς τον δένει με το παρελθόν του σαν ένα είδος μυστικής σχέσης, μια εσωτερική επικοινωνία με τους δημιουργούς, τους ανθρώπους του Δεσποτάτου και τα σύμβολά του. Για τον επισκέπτη αυτή η σχέση γίνεται εμφανής καθώς παρασύρεται από τον κόσμο του μνημείου που του ανοίγει ένα παράθυρο στους χρόνους της ακμής του Δεσποτάτου.
Ο αρχικός ναός ιδρύθηκε προς τιμή του Αγίου Γεωργίου. Σήμερα όμως τιμά την Αγία Θεοδώρα της Άρτας, τη βασίλισσα και πολιούχο της.

Ο αρχικός ναός κτίστηκε το 11ο αι. σε μορφή τρίκλιτης βασιλικής. Το 1270 η βασίλισσα Θεοδώρα ανακαίνισε το ναό, που λειτουργούσε σαν γυναικείο μοναστήρι, και πρόσθεσε το νάρθηκα και τα δύο αετώματα. Το 13ο αι. προστέθηκε ο εξωνάρθηκας και οι δύο πεσσοστήρικτοι παρανάρθηκες.Η βασίλισσα Θεοδώρα, μετά το θάνατο του συζύγου της, μόνασε στη μονή μέχρι το τέλος της ζωής της.
Ο ναός είναι κτισμένος πάνω στο αρχαίο Πρυτανείο. Βρέθηκε κίονας που συμβολίζει τον θεό Απόλλωνα, προστάτη της αρχαίας Αμβρακίας!Το Πρυτανείο ήταν το σημαντικότερο δημόσιο κτίριο της Αμβρακίας. Το κτίριο λειτουργούσε ως χώρος συνεδριάσεων, διαμονής και σίτισης των Πρυτάνεων, καθώς και απεσταλμένων άλλων πόλεων. Μέσα στο κτίριο, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, αποκαλύφθηκαν χώροι συμποσίων (ανδρώνες), λίθινα ενεπίγραφα βάθρα αφιερωμένα σε θεούς της πόλης και ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο Αφροδίτης. Επίσης βρέθηκαν αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη του κτιρίου, όπως παραστάδες και σπόνδυλοι κιόνων, αλλά και το συγκεκριμένο κιονόκρανο. Επίσης, στο χώρο του πρυτανείου της αρχαίας Αμβρακίας βρέθηκε ένα μαρμάρινο αγαλματίδιο της Αφροδίτης, που χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο και βρέθηκε το 1985.Σύμφωνα με τον ιστορικό Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα, κοντά στο μικρό θέατρο της Αμβρακίας, υπήρχε το ιερό της Αφροδίτης Αινειάδος και το μνημείο του Αινεία (Διονυσίου Αλικαρνασσέως, Ρωμαϊκή Αρχαιολογία 1.50). Η λατρεία της Αφροδίτης Αινειάδος καθιερώθηκε από το βασιλιάΠύρρο και συνδέθηκε με τα μεγαλόπνοα επεκτατικά του σχέδια στην Ιταλία.

Εικονογραφικό πρόγραμμα του νάρθηκα.
Περιλαμβάνει συνολικά 119 παραστάσεις εκ των οποίων οι 86είναι αδιευκρίνιστες.
Οι αγιογραφίες που μπορούν να παρατηρηθούν είναι οι παρακάτω.
Ιησούς Χριστός, ο Παλαιός των Ημερών, Άγγελοι σε μετάλλια, o προφήτης Δανιήλ, oπροφήτης Σολομών, o προφήτης Δαυίδ, o προφήτης Ιεζεκιήλ, Άγγελος Χερουβείμ, oόσιος Αντώνιος, η αγία Μαρίνα, ο Μωυσής στο όρος Χωρήβ (Φλεγόμενη Βάτος), η πάλη Ιακώβ – Αγγέλου, το όραμα του αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας, η επιστροφή του Ιακώβ στην Παλαιστίνη, η φυγή του Ιακώβ στη Χαρράν, η ευλογία του Ιακώβ από τον Ισαάκ, τα γεγονότα στο σπίτι του Λάβαν, ο όσιος Επιφάνιος (μετάλλιο), ο όσιος Σωφρόνιος (μετάλλιο), ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός (στηθαίος), η αγία Κυριακή , οι άγιοι τεσσαράκοντα Μάρτυρες, η παράσταση Ειρήνη Ημίν, ο εν Κανά γάμος, η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό, η κλήση των Μαθητών, ο Χριστός και η Σαμαρείτιδα, ο Χριστός περιπατών επί των κυμάτων, ο άγιος (Ταρά)σιος; (ιεράρχης σε μετάλλιο), ο άγιος Μητροφάνης (μετάλλιο), ο άγιος Νικηφόρος (στηθαίος), ο άγιος Κυπριανός (στηθαίος), ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος (στηθαίος), αδιάγνωστος Στυλίτης, ο άγιος Εφραίμ ο Σύρος.

Σχόλια στον εικονογραφικό διάκοσμο του νάρθηκα από τη Ρουμάνα αρχαιολόγο LEONELAFUNDIC.
«…Μια άλλη ένδειξη που συνηγορεί στην υπόθεση ότι η βασίλισσα Άννα ήταν η κτητόρισσα του νάρθηκα του σημερινού ναού της Αγ. Θεοδώρας αποτελεί και ο τοιχογραφημένος διάκοσμος στον ίδιο χώρο. Πρόκειται για το εικονογραφικό πρόγραμμα της νότιας καμάρας του νάρθηκα που περιλαμβάνει σκηνές από το βίο του πατριάρχη Ιακώβ, που είναι πολύ σπάνιες στη βυζαντινή ζωγραφική. Έτσι λοιπόν θα πρέπει και εδώ, όπως και στην περίπτωση των τοιχογραφιών του νάρθηκα της μονής Βλαχέρνας, να αναζητηθεί η ερμηνεία του εικονογραφικού προγράμματος βάσει των ιστορικών γεγονότων της εποχής. Ο συγκεκριμένος κύκλος από την Παλαιά Διαθήκηπεριλαμβάνει επεισόδια από τη ζωή του Ιακώβ, σύμφωνα με τη διήγηση του βιβλίου της Γενέσεως. Πρόκειται για απεικόνιση πολύ διευρυμένου κύκλου, γνωστού από εικονογραφημένα χειρόγραφα της Οκτατεύχου,375, που όμως στη μνημειακή τέχνη πρέπει να αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο παράδειγμα. Σε κάποιες περιπτώσεις μερικές σκηνές από το βίο του Ιακώβ εντάσσονταν σε ευρύτερους κύκλους της Παλαιάς Διαθήκης, π.χ. στις παλαιοχριστιανικές ρωμαϊκές κατακόμβες (320-350) και στα μεσοβυζαντινά ψηφιδωτά στο Monreale, το Palermo και στην Martorana.

Στη μνημειακή ζωγραφική απεικονίζονται μόνο δύο σκηνές από το βίο του Ιακώβ: η Πάλη του με τον άγγελο και η Κλίμαξ, οι οποίες ερμηνεύονται ως προεικονίσεις της Θεοτόκου (Γέν. 28, 11-17 και Γέν. 32, 24). Και στο ναό της Αγ. Θεοδώρας στην Άρτα οι δύο αναφερόμενες παραστάσεις πρέπει επίσης να συσχετιστούν με τις προεικονίσεις της Παναγίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την παράσταση της Πάλης του Ιακώβ με τον άγγελο που είναι τοποθετημένη στο δυτικό τοίχο, βόρεια της κεντρικής εισόδου, μαζί με τις άλλες σκηνές προεικονίσεων της Παναγίας, ξεχωριστά από τον υπόλοιπο κύκλο του Ιακώβ.Ωστόσο, δεν χωρεί αμφιβολία, ότι με τον ανεπτυγμένο βίο του Ιακώβ στην Αγ. Θεοδώρα επιδιώκεται ο παραλληλισμός και η θεολογική νομιμοποίηση πολιτικών επιλογών της Άννας Παλαιολογίνας με συγκεκριμένες αναφορές στη Βίβλο. Για να καταλάβουμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο οι αναφερόμενες παραστάσεις είναι δυνατό να συνδεθούν με τις πολιτικές επιλογές της Άννας Παλαιολογίνας, είναι απαραίτητη μια λεπτομερέστερη ανασκόπηση των ιστορικών γεγονότων της εποχής, όταν ακόμη ζούσε ο σύζυγός της Νικηφόρος, δεσπότης της Ηπείρου. Μεταξύ των ετών 1291 και 1294, όπως προαναφέραμε, ο Νικηφόρος αποφάσισε να στερεώσει τη συμμαχία με την Ιταλία παντρεύοντας την κόρη του Θάμαρ με τον υιό του Καρόλου του Ανδεγαυού, Φίλιππο. Στη Θάμαρ δόθηκαν ως προίκα τα εξής τέσσερα κάστρα: ο Βλοχός, γνωστός και ως Ακρόπολη των Θεστιέων, βορειοανατολικά του Καινούριου, το Αγγελόκαστρο νοτιοδυτικά του Αγρινίου, η Ναύπακτος και η Βόνιτσα. Το συμβόλαιο γάμου περιείχε και άρθρο σχετικά με τη διαδοχή. Το Δεσποτάτο εθεωρείτο φέουδο του Νικηφόρου και της Άννας μέχρι το θάνατό του, οπότε έπρεπε να περιέλθει στην κόρη τους Θάμαρ και τον άνδρα της Φίλιππο ως Δεσπότη.

Εάν όμως ο μικρότερος αδελφός της Θάμαρ Θωμάς ζούσε περισσότερο από τον πατέρα του, τότε έπρεπε εκείνος να γίνει Δεσπότης, αλλά υπό την επικυριαρχία του Φιλίππου και υπό τον όρο να παραχωρήσει στο Φίλιππο το κάστρο της Φωτικής, καθώς και ολόκληρη την περιοχή της Θεσπρωτίας. Το Δεσποτάτο ήταν τώρα περισσότερο από ποτέ συνδεδεμένο με το Βασίλειο της Νεάπολης. Τέλος, είχε συμφωνηθεί εκ των προτέρων, ότι στη Θάμαρ έπρεπε να ανήκει το ένα τρίτο της ιδιοκτησίας του άνδρα της και να της εξασφαλιστεί η πλήρης ελευθερία άσκησης της ορθόδοξης πίστης. Η Άννα δεν τήρησε κανένα από τους όρους της προίκας της Θαμάρ, καταφέρνοντας με επιτυχία να αντισταθεί στους Λατίνους και ταυτόχρονα να φέρει και πάλι το Δεσποτάτο της Ηπείρου πιο κοντά στον υπόλοιπο βυζαντινό κόσμο. Για τον σκοπό αυτό πάντρεψε τον υιό της Θωμά με την κόρη του Μιχαήλ Θ΄ Παλαιολόγου. Στο Χρονικό τoυ Μορέως η βασίλισσα περιγράφεται ως μια από τις εξυπνότερες γυναίκες στο Βυζάντιο. Κάτω από το πρίσμα των προαναφερθέντων ιστορικών γεγονότων, ίσως πρέπει να δούμε και την επιλογή των τόσο σπάνιων σκηνών από το βίο του πατριάρχη Ιακώβ στο νάρθηκα της Αγ. Θεοδώρας στην Άρτα. Η ισχυρή προσωπικότητα της Άννας, καθώς και ο τίτλος του Δεσπότη που είχε ο Θωμάς, ήταν αρκετοί για την εξασφάλιση της διαδοχής. Ωστόσο, φαίνεται ότι η ίδια επιδίωξε να ενισχύσει την νομιμότητα της επιλογής της με συμβολικό τρόπο μέσω της τέχνης. Το κεντρικό σημείο της βιβλικής διήγησης περί Ιακώβ συνίσταται στην παραχώρηση των πρωτοτοκίων σε αυτόν ως νεότερο υιό παρόλο που ο Ησαύ ήταν ο πρωτότοκος υιός του Ισαάκ. Είναι γνωστό ότι τόσο στο Βυζάντιο όσο και σε νεοσύστατα γειτονικά κράτη, τα οποία βρίσκονταν υπό την άμεση επίδραση του Βυζαντίου, η ιστορία του Ιακώβ και άλλες διηγήσεις από την Παλαιά Διαθήκη είχαν χρησιμοποιηθεί για τη θεολογική ισχυροποίηση της νομιμότητας της κληρονομικής εξουσίας.

Εκτός από τον κύκλο του Ιακώβ, φαίνεται ότι έχουν ιδεολογικό περιεχόμενο και ορισμένες άλλες παραστάσεις στο νάρθηκα της Αγ. Θεοδώρας. Αυτό πρωτίστως ισχύει για την τοιχογραφία των αγίων Τεσσαράκοντα και το όραμα του αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας.
Στην κάτω ζώνη του δυτικού τοίχου της νότιας καμάρας, κάτω από το βίο του Ιακώβ, σώζεται μεγάλη παράσταση των αγίων Τεσσαράκοντα στην παγωμένη λίμνη. Γενικά, η παράστασή τους δίπλα στην είσοδο στο ναό είχε μεσιτικό και προστατευτικό ρόλο. Tο περιεχόμενο της ακολουθίας των αγίων Τεσσαράκοντα υπαινίσσεται τους εν ζωή ηγεμόνες. Αυτοκράτορες και ηγεμόνες οφείλουν πάντα να θυμούνται ότι η δύναμη και η εξουσία τούς έχει παραχωρηθεί από τον Θεό. Στην προσευχή προς τους αγίους Τεσσαράκοντα, μεταξύ των άλλων θεωρείται ως δεδομένη η εναπόθεση της ελπίδας στη βοήθειά τους για μεσολάβηση στις εκστρατείες. Η τελική στέψη των αγίων ως επιβράβευση για την πίστη που επέδειξαν, ερμηνεύεται εδώ και ως έμμεση προεικόνιση στέψης ηγεμόνα ή χειροτονίας επισκόπου ή ηγουμένου. Κάτω από το πρίσμα αυτό η σκηνή στο νάρθηκα της Αγ. Θεοδώρας στην Άρτα συμπληρώνει την προαναφερθείσα ερμηνεία του κύκλου του πατριάρχου Ιακώβ μέσα από συμφραζόμενα των ιστορικών γεγονότων στα τέλη του 13ου και τις αρχές του 14ου αι. Επίσης, και η τοποθέτηση της παράστασης του οράματος του αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας πάνω από την κεντρική είσοδο είναι πολύ ασυνήθιστη.

Η σκηνή τοποθετείται κατά κανόνα στο ιερό των βυζαντινών ναών και μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις ως συμπλήρωση της σκηνής της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου στο δυτικό μέρος του ναού. Πιστεύουμε ότι ο λόγος για την επιλογή του οράματος πρέπει να ήταν διδακτικός. Η σκηνή απεικονίζεται στο σημείο αυτό, για να ενισχύει το ηθικό του ορθοδόξου κλήρου και λαού που υφίστατο συνεχείς πιέσεις από τους Λατίνους. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι τελευταίοι επιδίωκαν με κάθε τρόπο να αποσπάσουν περιοχές της Ηπείρου. Στην περίπτωση που ο θρόνος της αντιβασίλισσας Άννας και του Θωμά περιερχόταν στα χέρια του Φιλίππου, αυτό αναμφίβολα θα είχε επιπτώσεις και στην Ορθοδοξία. Από τις αρχές του 13ου αι. παρατηρείται συχνή απεικόνιση του οράματος του αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στις περιοχές, όπου ορθόδοξοι συνυπήρχαν με Λατίνους υφιστάμενοι πολύ συχνά πιέσεις. Ο πνευματικός δημιουργός της εικαστικής σύνθεσης του νάρθηκα της Αγ. Θεοδώρας πρέπει να ήταν κάποιος από τους λογίους που δρούσαν στα τέλη του 13ου ή τις αρχές του 14ου αι. στο περιβάλλον της βασίλισσας Άννας. Από τις σωζόμενες πηγές γνωρίζουμε ονόματα δύο λογίων: του Μιχαήλ Ζωριανού και του Κοσμά Ανδριτζόπουλου, οι οποίοι κατείχαν σημαντικές θέσεις επί ηγεμονίας της Άννας Παλαιολογίνας. Ο Ζωριανός ήταν στρατηγός και ανώτερος αξιωματούχος πρωτοστράτωρ του Δεσπότη της Ηπείρου Θωμά (1296-1318). Γνωρίζουμε ότι ο ίδιος έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον και για την τέχνη, αφού ήταν ευρύτερα γνωστός για τα συγγράμματα και τις χορηγίες του. Ο Κοσμάς Ανδριτζόπουλος ήταν πιθανότατα μοναχός ή ιερέας και χωρίς αμφιβολία συγγενής του Νικολάου Ανδριτζοπούλου, που στάλθηκε το 1279 στη Νεάπολη ως εκπρόσωπος του δεσπότη Νικηφόρου, για να διαπραγματευθεί με τον Κάρολο τον Ανδεγαυό. Στο νάρθηκα της Αγίας Θεοδώρας στην Άρτα ακόμα μια σκηνή ίσως θα μπορούσε να συσχετιστεί με τη βασίλισσα Άννα. Πρόκειται για την ομιλία της Σαμαρείτιδας με τον Χριστό στο δυτικό τοίχο της βόρειας καμάρας. Στην ασυνήθιστα πλούσια ντυμένη μορφή της Σαμαρείτιδας της Αγ. Θεοδώρας στην Άρτα θα μπορούσε να αναγνωριστεί η βασίλισσα Άννα που ήταν και κτητόρισσα του νάρθηκα. (Κεφαλά 2012)

Οι παραστάσεις στον κυρίως ναό.
Εσωτερικά ο ναός διατηρεί μεγάλο μέρος της γλυπτής και γραπτής του διακόσμησης. Τα κιονόκρανα, πιθανότατα κλεμμένα από κάποιο κτίριο της αρχαίας Νικόπολης, φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις λαϊκών. Από το μαρμάρινο τέμπλο σώθηκαν μόνο δυο κομμάτια, που βρίσκονται στη θύρα. Το μαρμάρινο δάπεδο σώζεται σε καλή κατάσταση. Μεγαλύτερη αξία έχει ένα ομφάλιο κεντρικό κλίτος και η βάση της παλιάς Αγίας Τράπεζας. Οι τοιχογραφίες του ναού πρέπει να έγιναν σε 4 φάσεις: μέσα του 13ου αι. τα αετώματα του κεντρικού κλίτους,αρχές 14ου αι. ο νάρθηκας,το 1653 επιζωγραφήθηκε ο νάρθηκας και τέλος το 18ο αι. έγινε ο υπόλοιπος γραπτός διάκοσμος.
Στο δυτικό τοίχο ζωγραφίζεται επίσης και ένα ασυνήθιστο θέμα της πάλης Κενταύρου και έφιππου στρατιώτη. Κένταυρος – τοξότης ήταν σύμβολο του δαίμονα που τοξεύει βέλη εναντίον των ενάρετων ανθρώπων (πρβλ. Ψαλμ. 10, 2). Κατ’ επέκταση, μπορούσε επίσης να δηλώνει αιρετικούς και ασεβείς και γενικά συμβόλιζε το κακό.

Το βυζαντινό τέμπλο
Το βυζαντινό τέμπλο του ναού είχε απασχολήσει στο παρελθόν την έρευνα, ωστόσο από πρόσφατη μελέτη καθώς και κατάτηδιάρκεια εργασιών στον ίδιο το ναό ήρθαν σε φως νέα στοιχεία που επιτρέπουν την ανασύσταση του τέμπλου του.Αποδεικνύεται ότι το τέμπλο απαρτιζόταν από τμήματα σε δεύτερη χρήση και από νέα μέλη που χρονολογούνται τεχνοτροπικά στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα.Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι θα πρέπει να κατασκευάστηκε μετά το 1268, όταν η Θεοδώρα έγινε μοναχή στη εν λόγω μονή.

Ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας
Αριστερά της νότιας εισόδου του ναού βρίσκεται ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας, ο οποίος αποτελείται από δύο μέρη: το κύριο σώμα, δηλαδή τη σαρκοφάγο, και το πάνω από αυτή κιονοστήρικτο επιστύλιο.Ο τάφος διατηρεί την παλιά του θέση, όχι όμως και την αρχική του μορφή. Μετασκευάστηκε το 1873, όταν τελέσθηκε η ανακομιδή των λειψάνων της Αγίας, οπότε ο τάφος πήρε τη σημερινή του όψη.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ. Για τον τάφο της Αγίας Θεοδώρας και τις ερμηνείες της Ανάγλυφης παράστασηςέχουμε δημοσιεύσει παλιότερα σχετικό άρθρο.(https://ixotisartas.gr)

Το καμπαναριό της Αγίας Θεοδώρας
Μια από τις σπάνιες φωτογραφίες με το καμπαναριό της Αγίας Θεοδώρας, μάλλον άγνωστη μέχρι πρόσφατα, είναι αυτή που τραβήχτηκε από τον Gilbert Bagnani μεταξύ 1921 και 1924. Ο Gilbert Bagnani ήταν Ιταλός αρχαιολόγος, γεννηθείς στη Ρώμη το 1900, που ταξίδεψε στην Ελλάδα εξερευνώντας αρχαία μνημεία. Ένα μέρος από το αρχείο του το είχε δωρίσει στην Γκαλερί Τέχνης του Τορόντο. Η φωτογραφία με το καμπαναριό της Αγίας Θεοδώρας περιλαμβάνεται στο βιβλίο που έγραψε ο D. J. Ian Begg για τον εν λόγω αρχαιολόγο με τίτλο “Lost Worlds of Ancient and Modern Greece, Gilbert Bagnani: The Adventures of a Young Italo-Canadian Archaeologist In Greece, 1921-1924”.
Να πώς σχολιάζει ο συγγραφέας τη φωτογραφία με το καμπαναριό της Αγίας Θεοδώρας: “Μερικές από τις φωτογραφίες του Gilbert απεικονίζουν μνημεία που δεν σώζονται πλέον, όπως η εκκλησία της Αγίας Θεοδώρας στην Άρτα, όπου το καμπαναριό που στέκεται ακόμα στη φωτογραφία του Gilbert έχει έκτοτε κατεδαφιστεί. Οι ντόπιοι κάτοικοι απέδωσαν την εξαφάνισή του στους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά στην πραγματικότητα ήταν ο Έλληνας βυζαντινολόγος και αρχαιολόγος Ορλάνδος που το αφαίρεσε για να «καθαρίσει» την εκκλησία από τις μετέπειτα μη ελληνικές προσαυξήσεις της. Τώρα, φυσικά, μια τέτοια προσθήκη θα θεωρηθεί ως μέρος της αρχιτεκτονικής ιστορίας αναπόσπαστο του μνημείου”.

Σχετικά με το καμπαναριό, γράφει ο Κ. Γιανέλλος στο βιβλίο του για τα Βυζαντινά μνημεία της Άρτας “Ανατολικά ο ναός καταλήγει σε τρεις τρίπλευρες κόγχες, των οποίων τα παράθυρα ήταν φραγμένα μέχρι το 1936, οπότε ανοίχτηκαν απ’ τον Ορλάνδο. Την ίδια χρονιά αποφράχτηκαν τα τοξωτά ανοίγματα του νότιου παρανάρθηκα, γκρεμίστηκε το πρόσθετο νεότερο κωδωνοστάσιο στη Ν.Α γωνία του ναού, αποτειχίστηκαν τα μονόλοβα παράθυρα των πλευρών των πλάγιων κλιτών και με απόξεση των αμμοκονιαμάτων που τα κάλυπταν, δόθηκε στο μνημείο η αρχική του όψη.”

(Πηγές : 1. Lost Worlds of Ancient and Modern Greece: Gilbert Bagnani: The Adventures of a Young Italo-Canadian Archaeologist in Greece, 1921-1924, Ian Begg, 2021 /
2. Τα βυζαντινά μνημεία της Άρτας, Κώστας Θ. Γιαννέλος, Νομαρχιακή Επιτροπή Τουριστικής Προβολής Ν. Άρτας , 2003)