Ο Οκτώβριος και οι παροιμίες του
της Παναγιώτας Π. Λάμπρη
Να, που φθάνει κι ο δέκατος μήνας του χρόνου, ο Οκτώβριος, που ο λαός, πολύ συχνά, τον αποκαλεί Αϊ – Δημήτρη και Αϊ – Δημητράκη, λόγω της γιορτής του Αγίου Δημητρίου, σημαντικού αγίου της ορθόδοξης λατρείας. Μ’ αφορμή τον ερχομό του, λοιπόν, ας εντρυφήσουμε λίγο στον παροιμιακό του λόγο! Μάλιστα, ως συνέχεια του άρθρου μου (βλ. «Ηχώ της Άρτας», 4-9-2021), το οποίο αναφερόταν σε παροιμίες του Σεπτεμβρίου, ας θυμηθούμε εκείνη που τον συνδέει με τον Οκτώβριο και λέει «Τον Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια», με τα κουδούνια ν’ αφορούν στα μικρά τσαμπιά σταφυλιών, τα οποία ωριμάζουν καθυστερημένα κι ας σκεφτούμε και την άλλη που βεβαιώνει πως «Τα σταφύλια τρυγημένα και τα σκόρδα φυτεμένα», αφού τον μεσαίο μήνα του φθινοπώρου ο τρύγος αποτελεί πλέον παρελθόν, τονίζοντας επιπρόσθετα πως, για να είναι καλά τα σκόρδα, οφείλεις να τα φυτέψεις εγκαίρως. Το ίδιο και τα κουκιά, με τη λαϊκή σοφία να συμβουλεύει, σχεδόν να επιτάσσει: «Τ’ Αϊ – Λουκά, σπείρε τα κουκιά»!
Θυμόσοφος, παραστατικός και χαριτολόγος ο λαός, αυτόν τον μήνα βάζει και το παλιό κρασί με το νέο, το οποίο βρίσκεται ήδη στα βαρέλια και ζυμώνεται, να συνομιλούν κάπως ανταγωνιστικά: «Τ’ Αϊ – Δημητριού, τι είσαι συ και τι ’μαι εγώ λέει το νιό κρασί στο παλιό»!
Όχι σπάνια, στα μέσα φθινοπώρου ο καιρός είναι αναπάντεχα ζεστός, κάτι που περιγράφουν οι παροιμίες «Αϊ – Δημητράκη μου, μικρό καλοκαιράκι μου» και «Οκτώβρης, Οκτωβροχάκης, το μικρό καλοκαιράκι»! Όμως, όσο ευχάριστη κι αν είναι η φθινοπωρινή καλοκαιριά, ο κόσμος αποζητάει λίγη δροσιά και κατ’ επέκταση βροχή, έστω και λίγη, αφού «Αν δε βρέξει, ας ψιχαλίσει, πάντα κάτι θα δροσίσει»!
Βέβαια, η βροχή δεν είναι αναγκαία μόνο για τη δροσιά που κομίζει, αλλά και γιατί είναι χρήσιμη για τις αγροτικές καλλιέργειες, ειδικά τη σπορά των δημητριακών, των οποίων οι παραγόμενοι καρποί αποτελούν τη βάση της διατροφής για τον άνθρωπο και άλλα έμβια όντα, και, φυσικά, για την κτηνοτροφία, καθώς συμβάλλει στην αναβλάστηση της γης. Γι’ αυτούς τους λόγους οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι την προσμένουν μ’ αγωνία και ενδόμυχη χαρά, οι πρώτοι για να σπείρουν τον ζείδωρο καρπό και οι δεύτεροι για να βοσκήσουν τα ζωντανά τους σε φρέσκο δροσερό χορτάρι.
Έτσι, έχουν τις αισθήσεις τους σε εγρήγορση, προκειμένου ν’ αντιληφθούν την αλλαγή του καιρού και κυρίως να δουν και ν’ ακούσουν τα εμφανή σημάδια της, τις αστραπές και τους κεραυνούς, αφού «Μακριά βροντή, κοντά βροχή», οπότε, αν πέσει αρκετή ευεργετική βροχή, θα επιβεβαιωθεί και η παροιμία «Οκτώβρης βροχερός, Οκτώβρης καρπερός»! Εξάλλου, προκειμένου να επιβιώσεις, απ’ αυτή εξαρτάται αν θ’ αναγκαστείς να κάνεις επιλογές που δεν θα ήθελες, γιατί «Αν δε χορτάσει τη γη ο Οκτώβρης, πούλησε τα βόδια σου και αγόρασε σιτάρι»! Βέβαια, η βροχή έχει κι άλλη διάσταση, καθώς δίνει την ευκαιρία για ανάπαυλα από την πολυάσχολη αγροτική ζωή, της οποίας τα αγαθά χαίρεται σε κάθε σχόλη ο καλός νοικοκύρης, και όχι μόνο, μια και «Ο καλός ο νοικοκύρης, ο λαγός και το περδίκι, όταν βρέχει χαίρονται»!
Πέραν αυτών, με τη σπορά να συνιστά την κύρια δραστηριότητα της αγροτικής ζωής τον εν λόγω μήνα, ο παροιμιακός λόγος την τιμά με πλήθος θυμόσοφων φράσεων, όπως «Βαθιά τ’ αυλάκια να φουντώσουνε τα στάχια» και «Δεύτερο αλέτρι, δεύτερο δεμάτι», καθώς το βαθύ όργωμα, όταν μάλιστα γίνεται δύο φορές, ανανεώνει το έδαφος και επηρεάζει θετικά την καρποφορία της γης.
Δεν αρκεί, όμως, το καλό όργωμα, αφού από τον χρόνο της σποράς εξαρτάται η σοδειά, με τις παροιμίες να το πιστοποιούν: «Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ’ αλώνι», «Οκτώβρη και δεν έσπειρες, καρπό πολύ δεν παίρνεις», «Οκτώβρης και δεν έσπειρες, σιτάρι λίγο θα ’χεις», «Οκτώβρη και δεν έσπειρες, λίγο ψωμί θα πάρεις», «Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δε γέμισες», «Οκτώβρης και δεν έσπειρες, οκτώ σωρούς δεν έκανες» και «Οκτώβρης και δεν έσπειρες, οκτώ σπυριά δεν κάνεις». Για να σπείρεις, όμως, πρέπει να ’χεις σπόρο, για τον οποίο οφείλεις να προνοήσεις από τη συγκομιδή της προηγούμενης χρονιάς, καθώς αυτό είναι καθοριστικό, για να μετέχεις στον θερισμό και τ’ αγαθά του: «Άσπορος μη μείνεις, άθερος δε μένεις».
Ο μεσαίος μήνας του φθινοπώρου, με πολλά σημάδια του, προοιωνίζει τον ερχομό του χειμώνα. Ένα απ’ αυτά είναι το πρώτο αισθητό κρύο, αλλά και το πρώτο χιόνι, το οποίο πέφτει στα ορεινά μέρη, κοντά στη γιορτή του Αγίου Δημητρίου, όπως λέει κι η παροιμία «Τ’ Αϊ – Δημητριού σου μήνυσα και τ’ Αϊ – Φιλίππου εδώ είμαι». Το θυμάμαι πως συνέβαινε αυτό στην ορεινή γενέτειρά μου, τη Ροδαυγή, όταν ήμουν παιδί – ίσως, και λίγο αργότερα -, το οποίο λόγω της απουσίας μου δεν μπορώ να βεβαιώσω.
Θυμάμαι, λοιπόν, πως του Αγίου Δημητρίου κρύωνε αρκετά ο καιρός και κάποιες φορές έριχνε χιόνι και, φυσικά, την πρώτη Νοεμβρίου, που γιορτάζει το ξωκκλήσι των Αγίων Αναργύρων στον συνοικισμό Περδικάρι, συνήθως πορευόμασταν ως εκεί, ενώ χιόνιζε ή πατώντας πάνω σε φρέσκο χιόνι! Τα τελευταία χρόνια βέβαια, στα πλαίσια της κλιματικής κρίσης, σ’ ό,τι αφορά στο χιόνι, σπάνια αυτό καταδέχεται το χωριό τέτοια εποχή, κάποιες φορές μάλιστα δεν το καταδέχεται ούτε τον χειμώνα!
Τέλος, ας καλωσορίσουμε τον Οκτώβριο, ας τον καλοκαρδίσουμε, ας χαρούμε τις αλλαγές που στη φύση θα φέρει κι ας διδαχθούμε από τα ταπεινά της γης, τα οποία αναζωογονούνται με λίγες σταγόνες βροχής κι ανθίζουν μέσα σε δύσκολες γι’ αυτά συνθήκες, όπως κι ο ποιητής το αποτυπώνει: «Κυκλάμινο, κυκλάμινο, στου βράχου τη σχισμάδα / πού βρήκες χρώματα κι ανθείς, πού μίσχο και σαλεύεις. / Μέσα στο βράχο σύναξα το γαίμα στάλα στάλα / μαντήλι ρόδινο έπλεξα κι ήλιο μαζεύω τώρα.»