Συνέντευξη της Ιφιγένειας Μαστρογιάννη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Η Ιφιγένεια Μαστρογιάννη σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Έχει δημοσιεύσει διηγήματα και άρθρα παιδαγωγικού περιεχομένου σε εφημερίδες και περιοδικά. Το 1997 τιμήθηκε με το πρώτο Βραβείο Ιπεκτσί για την ποιητική συλλογή O ναός του καλοκαιριού. Το βιβλίο της για τον Κώστα Κρυστάλλη Ο ποιητής και η σφραγίδα της ελευθερίας, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καλέντη, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη. Από τις Εκδόσεις Καλέντη κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία της για παιδιά και νέους: Ευανθία Καΐρη – Η πιο μικρή δασκάλα, Τα παιδιά του τελευταίου θρανίου, Ο πρίγκιπας με τα κρίνα, Χάρτινη αγκαλιά, Το παραμύθι με τις ξεχασμένες λέξεις (εντάχθηκε στον κατάλογο White Ravens 2013 της Διεθνούς Βιβλιοθήκης Νεότητας του Μονάχου) και Το πιο ακριβό όνειρο.

Τι σας ώθησε να γράψετε το βιβλίο Ο ποιητής και η σφραγίδα της ελευθερίας;

Ήθελα να μιλήσω στα παιδιά για τον Κρυστάλλη, για την πνευματική προσφορά του στην Επανάσταση, στον αγώνα για την ελευθερία. Από την άλλη, ευχόμουν μέσα από την καρδιά μου ο μύθος και το όνειρο, που επικρατούν στο βιβλίο αυτό, να βοηθήσουν τους μικρούς αναγνώστες να καταλάβουν και να αισθανθούν ότι η ελευθερία, για την οποία έδωσαν τη ζωή τους οι πρόγονοί μας, δε χαρίζεται ούτε είναι δεδομένη.

Πότε γράφει το πρώτο ποίημα ο Κρυστάλλης;

Το 1887 δημοσιεύει τη συλλογή Αι Σκιαί του Άδου, έναν ύμνο του 1821, με το οποίο, μαθητής ακόμα, προσπάθησε με ζήλο πατριωτικό να ξεσηκώσει τους Ηπειρώτες. Το περιεχόμενο του ποιήματος έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή του. Οι τουρκικές αρχές τον καταζητούσαν.

Μετακομίζει στην Αθήνα. Με τι ασχολείται για να ζήσει;

Για να αποφύγει τη σύλληψη, κατέφυγε με τη βοήθεια των συμμαθητών του, καθώς λέγεται, στην Αθήνα. Ήταν είκοσι χρόνων. Η πόλη, για τον Κρυστάλλη της ζωής στη φύση, ήταν ασφυκτική και ξένη, με αποτέλεσμα τον οδυνηρό πόθο της σωτήριας επιστροφής στα βουνά των παιδικών του χρόνων. Δούλευε σε σκοτεινά, ανθυγιεινά τυπογραφεία, σε εφημερίδες και σε σιδηροδρόμους. Έζησε πολύ δύσκολα χρόνια στην Αθήνα.

Αν και δούλευε πολλές ώρες, διάβαζε και έγραφε ασταμάτητα. Από πού πήγαζε αυτή η αγάπη για την ποίηση και τα γράμματα;

Πράγματι, αποδείχτηκε ακούραστος πρωταθλητής, δεν παραδέχτηκε κανένα σταμάτημα, ζώντας σε συνθήκες που μπορούν να ανακόψουν κάθε συγγραφική επιθυμία. Η ορφάνια, ο διωγμός των Τούρκων, ο σκληρός αγώνας της επιβίωσης, η ασθένεια και η ένταση της πνευματικής δημιουργίας τις νύχτες και η νοσταλγία του τόπου του ζυμώθηκαν μέσα από τον πόνο. Ήταν το παιδί που έβρισκε, σε κάθε στροφή της ζωής του, φραγμένο τον δρόμο. Για έναν άνθρωπο βαθιά αισθαντικό, όπως ο Κρυστάλλης, ο πόνος της ζωής μπορεί να γίνει ποίηση και τέχνη.

Είναι οι λέξεις οι καθαρές, οι χωρίς αντιφάσεις, που αρχίζουν πέρα από τον χρόνο και φτάνουν στην καρδιά μας.

Εσείς ξεκινάτε την ιστορία γράφοντας από το σήμερα και πηγαίνετε προς τα πίσω, στο παρελθόν. Γιατί διαλέγετε αυτή την τεχνική;

Η αφήγηση, όπως συμβαίνει στα περισσότερα αφηγηματικά κείμενα, είναι μεταγενέστερη της ιστορίας. Δεν υπάρχει σε μεγάλο βαθμό διάσπαση του χρόνου, υπάρχουν ωστόσο επιστροφές στο παρελθόν με αναδρομικές αφηγήσεις, που συμπληρώνουν κενά στην εξιστόρηση των γεγονότων, και ελάχιστες προλήψεις, που έχουν σκοπό να προϊδεάσουν τον αναγνώστη για το τι πρόκειται να συμβεί. Λειτουργούν ερμηνευτικά, φωτίζουν και ερμηνεύουν τη συμπεριφορά του ήρωα, λίγο πριν από την κορύφωση της ιστορίας.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου σας περιγράφετε το χωριό Συρράκο, όπου γεννήθηκε και έζησε μέχρι την εφηβεία ο Κρυστάλλης. Τι υπάρχει σήμερα που να θυμίζει την παρουσία του ποιητή στο Συρράκο;

Υπάρχει το σπίτι του Κρυστάλλη, στο οποίο στεγάζεται ένα μικρό λαογραφικό μουσείο. Έξω από το σπίτι, βλέπουμε τον επιβλητικό ορειχάλκινο ανδριάντα του ποιητή, που φοράει ποιμενική κάπα και κρατάει στα χέρια του το βιβλίο των ποιημάτων του και την παραδοσιακή γκλίτσα του Συρράκου. Είναι ακόμη οι κάτοικοί του, που ξέρουν από ξενιτιά και πόνο, είναι τα τραγούδια τους. Ο Κρυστάλλης είναι εκεί, νιώθεις παντού την παρουσία του, ακούς τη φωνή του.

Μου άρεσε η περιγραφή του περίγυρου του χωριού και η αναφορά στις ομορφιές του. Κατά πόσο ο γενέθλιος τόπος επηρέασε τον ποιητή να γράψει;

Ο ποιητής λάτρεψε και εξύμνησε τη φύση της πατρίδας του, μ’ έναν τρόπο αγαπητικό και απελευθερωτικό μαζί. Αγαπά τα βουνά, τα δέντρα και τα νερά με όλη τη δύναμη της καρδιάς του, όπως και την ελληνική παράδοση, όχι ως ανάμνηση και επιστροφή στο παρελθόν, αλλά ως φωτεινό μέλλον που μας πλουτίζει με βεβαιότητα. Ο λαϊκός πολιτισμός της Ηπείρου, με τα δημοτικά του τραγούδια, τα παραμύθια, την ξεχωριστή ντοπιολαλιά και τη λαϊκή του τέχνη, επηρεάζει βαθύτατα το έργο του, γιατί ο πολιτισμός αυτός είναι η ψυχή του.

Ο γερο-Κωνσταντής είναι ξυλογλύπτης και γνωρίζει μυστικά για τη ζωή του ποιητή. Πώς οι προφορικές αναφορές βοήθησαν να μάθουμε γεγονότα άγνωστα για τη ζωή του Κρυστάλλη;

Η ελληνική προφορική παράδοση, που αναφέρεται γενικότερα ως «προφορική ιστορία», είναι πρωτογενής πηγή ιδιαίτερα πλούσια. Είναι αυτή που ξεπηδά αυθόρμητα και ανεπιτήδευτα μέσα από τα βιώματα ή και τη φαντασία του λαού. Ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και πριν από αυτούς οι λογογράφοι στήριξαν τις μελέτες τους σε μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, συνομιλούσαν οι ίδιοι με τους μάρτυρές τους. Σήμερα, ο ιστορικός ή ο συγγραφέας όχι μόνο δεν περιορίζει την έρευνά του στις γραπτές πηγές, αλλά τέρπεται πολλές φορές από τη γοητεία των μη γραπτών πηγών, όπως τα μνημεία, ή των προφορικών μαρτυριών, κυρίως όταν πρόκειται για την καθημερινή ζωή ή τις εμπειρίες των ιστορικών προσώπων. Με τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι οι προφορικές αναφορές βοήθησαν στο να μάθουμε και άγνωστα γεγονότα από τη ζωή του Κρυστάλλη.

Το έργο του «τραγούδησε» τη φύση, τον άνθρωπο και πάνω απ’ όλα την ελευθερία. Αυτά τα στοιχεία τον καθιέρωσαν στην ποίηση;

Η ζωντάνια του λόγου του στις περιγραφές της φύσης ξαφνιάζει. Μιλάει με την απλότητα και τη σοφία του λαϊκού λόγου. Οι ήρωές του γαληνεύουν όταν έρχονται σε επαφή με τη γη, με τη φύση. Το μεγάλο ζητούμενο όμως για τον ποιητή είναι η ελευθερία. Ζώντας το δράμα της σκλαβωμένης πατρίδας του, έγινε ο ποιητής του ασίγαστου πόθου της ελευθερίας. Υπάρχει πολύ πάθος και πολλή αλήθεια στους στίχους του, γι’ αυτό και συγκινούν όποιον τους διαβάζει. Ως συνεργάτης στην εφημερίδα Φωνή της Ηπείρου» αγωνίστηκε για την ελευθερία του τόπου του. Μια ελευθερία που ζήτησε απεγνωσμένα στο λίγο της ζωής του.

Ο μικρός Οδυσσέας ακολουθεί τα βήματα του παππού του και κάνει αυτό που έχει στο μυαλό του. Μπορεί ακόμη και σήμερα ένα παιδί να ονειρεύεται;

Στην ερώτησή σας τονίζετε τη λέξη «σήμερα». Κατά την ταπεινή μου γνώμη, ακόμη και σήμερα, που οι απαιτήσεις αυξάνονται και ο κόσμος γίνεται ολοένα και πιο ανταγωνιστικός, τα παιδιά μας είναι ανάγκη να ονειρεύονται και, σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουν πολλοί ενήλικες σήμερα, τα παιδιά έχουν όνειρα για τη ζωή και το μέλλον τους. Απλώς, δεν είναι σίγουρα για το πώς θα βρουν το κατάλληλο μονοπάτι, για να τα πραγματοποιήσουν. Η εκπαίδευση είναι αποκομμένη από την αληθινή ζωή. Μου έρχεται στον νου η εξαιρετική ταινία του Ντανιέλ Λοσέ Ο δάσκαλος που άφηνε τα παιδιά να ονειρεύονται, το σενάριο της οποίας στηρίζεται στη ζωή και το έργο του Γάλλου παιδαγωγού και μεταρρυθμιστή Σελεστέν Φρενέ. Στην ταινία, ο μαθητής αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστή, μοναδική προσωπικότητα και ο δάσκαλος είναι συνοδοιπόρος του στον δύσβατο όσο και θαυμαστό δρόμο της γνώσης.

Η σφραγίδα που αναφέρετε υπήρχε στ’ αλήθεια;

Αληθινό είναι το ότι στις 22 Μαρτίου 1821, στην Πάτρα, συγκροτήθηκε ένα είδος επαναστατικού διευθυντηρίου με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, τον Ανδρέα Ζαΐμη και τον Ανδρέα Λόντο, Ασημάκη Φωτήλα και άλλους, το οποίο συνέταξε επαναστατική διακήρυξη και χάραξε «την πολύν νουν έχουσαν» Σφραγίδα της Ελευθερίας, «με το νόημα ότι ο Έλληνας, όπως σφραγίζεται θρησκευτικά με τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος, έτσι και πολιτικά σφραγίζεται με την Ελευθερία». Από τότε, κάθε επαναστατημένη ή ελεύθερη κοινότητα της Ελλάδας χάραζε τη Σφραγίδα της Ελευθερίας της. Ο Κρυστάλλης, που εργαζόταν σε τυπογραφείο, δεν μπόρεσε στη σύντομη ζωή του να δει τη Σφραγίδα του Συρράκου, γιατί η Επανάσταση των Συρρακιωτών πνίγηκε στο αίμα. Η ιστορία της σφραγίδας του μικρού Οδυσσέα είναι μυθοπλασία και στηρίχθηκε σε συζητήσεις μου με έναν άνθρωπο που διάβαζε πολύ και αγαπούσε ακόμα πιο πολύ τους προπολεμικούς ποιητές μας. Γίνεται σχετική αναφορά στο προλογικό σημείωμα του βιβλίου.

Κατά πόσο στην ιστορία μιας σημαντικής προσωπικότητας, η φαντασία μπορεί να ακολουθήσει την πραγματικότητα;

Ο Παλαμάς έχει γράψει κάτι σημαντικό ως προς το ερώτημά σας, που εκφράζει με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτό που θέλω να πω: «Παραμονεύει του Καιρού η αράχνη/ και στα φαρμακερά της τ’ αρπάγια/ ολάγρυπνη γλιστράει, χιμάει κι αδράχνει/ το χάλασμα {ω,τα κάλλη τα τρισάγια.}/ Τότε, ψηλάθε απ’ της Ιδέας τη χώρα/ θεά θεών, κατέβηκε κι εστάθη/ η Φαντασία. Και πάει και ξαναπλάθει/ στον ίδιο τόπο που έρευε ως τα τώρα/ το χάλασμα, {ω τα χέρια της και μόνα}/ αχάλαστο τον πρώτο Παρθενώνα».

Σήμερα, τι γνωρίζουν οι νέοι για τον ποιητή Κώστα Κρυστάλλη;

Σίγουρα όχι όσα γνώριζαν οι νέοι παλαιότερων εποχών, που θα θυμούνται με συγκίνηση την ικεσία του ποιητή προς τον Σταυραητό. Ωστόσο, «ο Κρυστάλλης δεν ήταν, είναι»• και στην εποχή μας, που έχει θεοποιήσει την τεχνολογία και τον άρχοντα του επιούσιου άρτου, ο άνθρωπος και ιδιαίτερα ο νέος, στον διάλογο με τον βαθύτερο και καλύτερο εαυτό του, αποζητά τη φύση. Και τη φύση θυμίζει με τον πιο νοσταλγικό τρόπο η γεμάτη αλήθεια φωνή του Κρυστάλλη. Επομένως δεν ήταν, είναι παρών στη ζωή μας. Και οι νέοι, πέρα από τον αγώνα του για την ελευθερία και την αντίσταση στην τυραννία, θα βρουν στη διακριτική και μυστική αγάπη της γης, του αέρα, του δέντρου, που διέτρεχε σαν φλόγα την ψυχή του νεαρού ποιητή, το νόημα που θα κάνει τη σχέση τους με τη φύση αρμονική.

Πώς νιώθετε όταν σας καλούν σε ένα σχολείο για να μιλήσετε για το έργο σας;

Κάθε επίσκεψη σε σχολείο είναι πολύτιμη για μένα, γιατί με βοηθάει να μένω σε επαφή με τους μικρούς σε ηλικία ήρωες των βιβλίων μου, να τους παρατηρώ, να τους ακούω, να δέχομαι τα μηνύματά τους για τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον κόσμο και τη ζωή. Πολλές από τις επισκέψεις αυτές έχουν μείνει χαραγμένες στη μνήμη μου, γιατί είχα τη ευκαιρία να διαπιστώσω ότι τα σημερινά παιδιά μπορούν να διαβάζουν τις λέξεις που κρύβονται πίσω από τις λέξεις του βιβλίου. Γνώρισα δασκάλους και παιδιά που με γέμισαν με ελπίδα για το μέλλον του βιβλίου και για την πορεία της ζωής.

Τι θα απευθύνατε στους αναγνώστες μας που θα διαβάσουν τη συνέντευξή σας;

Πρώτα από όλα, να είναι καλά, να έχουν δύναμη και υπομονή στις δύσκολες μέρες που ζούμε. Είμαι κι εγώ αναγνώστρια του καλού λογοτεχνικού περιοδικού, στο οποίο γράφετε πολύ συχνά, και θα ένιωθα χαρά να συμπορευτώ με τους αναγνώστες σας, που αγαπούν την ποιοτική ανάγνωση. Το καλό για όλους μας, όταν γινόμαστε από περιστασιακοί τακτικοί αναγνώστες, είναι σύμφωνα με τον Μπόρχες ότι αισθανόμαστε πιο γαλήνιοι από τους συγγραφείς, γιατί η γαλήνη και η ευχαρίστηση μας επισκέπτονται πιο συχνά. Ως προς τον Κρυστάλλη, ακόμα και οι άνθρωποι που δεν έχουν διαβάσει ποιήματά του συγκινούνται, όταν βρίσκονται κοντά στη φύση, και τη θωρούν με τόση αισθαντικότητα που θα έλεγε κανείς ότι έχουν επηρεαστεί από τη δροσιά και την αλήθεια του λόγου του. Είναι αυτοί που αρνούνται να συμβιβαστούν με τον θάνατο της φύσης, με τον θάνατο της ψυχής μας, ιδιαίτερα τώρα που η κλιματική αλλαγή απειλεί πλέον το μοναδικό μας σπίτι. Γι’ αυτό μας συγκινεί και σήμερα ο Κρυστάλλης. Είναι οι λέξεις οι καθαρές, οι χωρίς αντιφάσεις, που αρχίζουν πέρα από τον χρόνο και φτάνουν στην καρδιά μας.