Συνέντευξη της Μαρίας Πολίτου στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

H Μαρία Πολίτου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και εργάζεται ως φιλόλογος, διευθύντρια από το 2017 στο 2ο ΓΕΛ Εχεδώρου. Σπούδασε Κλασική Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και Θεατρολογία στο Τμήμα Θεάτρου του ΑΠΘ. Κάτοχος μεταπτυχιακών τίτλων, τουΔΠΜΣ «Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού» ΑΠΘ και του ΔΠΜΣ «Φιλοσοφία: Κείμενα, Ερμηνείες, Πρακτικές» των τμημάτων Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής και Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ. Από τον Ιούνιο του 2024 είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Τα κύρια ερευνητικά της ενδιαφέροντα αφορούν σε ζητήματα που απορρέουν από τη σχέση της Λογοτεχνίας με την Ιστορία. Κριτικά κείμενά της έχουν δημοσιευτεί σε έντυπα και ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά, καθώς και σε πρακτικά συνεδρίων. Έχει συμμετάσχει με κριτικά δοκίμια και ποιήματά της σε συλλογικούς τόμους και ανθολογίες. Έχει εκδώσει ως τώρα τρεις ποιητικές συλλογές: Εφήμερη στην Πένα του Θεού (2014), επιτέλους αποβίβαση (2018), Στο σώμα σου κήπος (2024). Είναι μέλος της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης.

 

Ποια ήταν η αφορμή για να εκδώσετε το βιβλίο «Μνήμη, αναπαράσταση και φιλοσοφία στη λογοτεχνία του στρατοπέδου», εκδόσεις Επίκεντρο;

Το βιβλίο αυτό είναι ουσιαστικά η διπλωματική εργασία που είχα εκπονήσει στο τέλος του 2020 στα πλαίσια του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών (υποστηρίζεται από το Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, το Τμήμα Νομικής και το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ.) με τίτλο «Φιλοσοφία: Κείμενα, Ερμηνείες, Πρακτικές». Πρόκειται για μια δουλειά που έγινε με πολλή αγάπη για ένα θέμα που επέλεξα στοχευμένα και συνειδητά, ένα ζήτημα που οι λογοτεχνικές του αναπαραστάσεις με είχαν σημαδέψει και στο οποίο ήθελα να βουτήξω πιο βαθιά.

Ο τίτλος «Μνήμη, αναπαράσταση καιφιλοσοφία στη λογοτεχνία του στρατοπέδου», είναι συμβολικός ή δηλώνει κάτι κυριολεκτικά;

Ο τίτλος είναι κυριολεκτικός και απηχεί με ακρίβεια σχεδόν το περιεχόμενο του βιβλίου: η διάσωση της μνήμης και της ιστορίας, ατομικής και συλλογικής, μέσα από τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις και προσπάθεια προσέγγισης και ερμηνείας του ακραίου κακού που συντελέστηκε σταστρατόπεδα συγκέντρωσης μέσα από διάφορα φιλοσοφικά φίλτρα, όπως αυτά των Τodorov, Foucault, Agamben, Arendt, Levinas, Merleau-Ponty, Ricoeur.

Ποιος είναι ο λόγος που ασχοληθήκατε με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης;

Για μένα τα στρατόπεδα συγκέντρωσηςείναι το πιο μελανό ίσως σημείο στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, αλλά και στην ιστορία του πολιτισμού εν γένει. Ένα τερατώδεςσχέδιο μαζικής εξόντωσης τεράστιων ανθρώπινων πληθυσμών και εκμηδενισμού κάθε ίχνους του σώματος, της βούλησης και της ιστορίας τους, με μόνη αιτία την καταγωγή, την πολιτικήιδεολογία ή μια σωματική ή νοητική αναπηρία. Μια νοσηρήσύλληψη του ανθρώπινου εγκεφάλου, μια υποστασιοποίηση της πιο ακραίας μισαλλοδοξίας, που δεν πρέπει ουδέποτε να ξεχαστεί. Κι οι εκτελεστές και θύτες ήταν απλοί άνθρωποι,γρανάζια μια καλοστημένης γραφειοκρατικής μηχανής! Δυνητικά ο καθένας από μας δηλαδή. Και μόνο η σκέψη με τρομάζει…

Τι συνέβαινε μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης;

Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης συντελέστηκε το «ακραίο κακό»: εγκλεισμός και απόλυτη στέρηση ελευθερίας σε συνθήκες εξοντωτικές (πείνα, κρύο, ασθένειες, καταναγκαστική εργασία), άσκηση βίας και ψυχοσωματικών βασανιστηρίων, στοχευμένος υποβιβασμός στο επίπεδο του ζώου, εκμηδένιση της ανθρώπινης ιδιότητας των θυμάτων, αγωνία και τρόμος του θανάτου. Φρικτά πειράματα πάνω σε ζωντανά ανθρώπινα κορμιά, μαζικές εξοντώσεις είτε με δηλητηριώδη αέρια (Zyklon) είτε με μαζικές εκτελέσεις και ομαδικούς τάφους είτε με άλλους «ευφάνταστους» τρόπους αργού και βασανιστικού θανάτου. Εκατόμβες αθώων θυμάτων…

Παρόλα αυτά αναπτύχθηκε αλληλεγγύη ανάμεσα στους πολιτικούς κρατούμενους. Πώς κρατήθηκε η αξιοπρέπεια των ανθρώπων;

Η αλληλεγγύη ανάμεσα στους πολιτικούς κρατούμενους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης αναπτύχθηκε ως μηχανισμός επιβίωσης απέναντι στις ακραίες συνθήκες καταναγκαστικήςεργασίας,βασανιστηρίων καικαταπίεσης κάθε μορφής ελευθερίας. Οι φυλετικοί ή θρησκευτικοί δεσμοί, η ύπαρξη κοινών ιδεολογικών και πολιτικών πεποιθήσεων,η ανάγκη για ηθική υποστήριξη καισυλλογική δράση λειτούργησαν ως αντίβαρο στην απομόνωση, την απανθρωποποίηση και την ομογενοποίησηπουεπιδίωκανοι μηχανισμοί καταστολής. Ο αγώνας για επιβίωση τους έδινε έναν κοινό σκοπό και θα κατοχύρωνε την αξιοπρέπειά τους. Μόνο η αλληλεγγύη ως απόδειξη κυριολεκτικά της ανθρωπιάς τους μπορούσε να νικήσει τη ρηχότητα του κακού.

Γιατί διαλέξατε τα κείμενα των Ανδρέα Φραγκιά, Όμηρου Πέλλα και Αλεξάντρ Σολζενίτσιν;

Ήθελα να μιλήσω για κάθε μορφή στρατοπεδικού εγκλεισμού έτσι όπως αυτός αναπαρίσταται μέσα στη λογοτεχνία. Για τα ναζιστικά κυρίως στρατόπεδα έχουν γραφτεί μεγαλειώδη έργα παγκοσμίου φήμης, όπως αυτά του Πρίμο Λέβι, του Ζαν Αμερύ, του ΧορχέΣεμπρούν, του Ελί Βιζέλ και άλλων. Επέλεξα το λιγότερο γνωστό έργο του Όμηρου Πέλλα που κι εγώ σχετικά πρόσφατα γνώρισα χάρη στον αείμνηστο ποιητή μας, τον Μάρκο Μέσκο, ο οποίος μου «σύστησε» το βιβλίο, το οποίο αγάπησα κι ήθελα κι εγώ με τη σειρά μου να «συστήσω» ευρύτερα.Για τα σοβιετικά στρατόπεδα επέλεξα ένα ευσύνοπτο αλλά καίριο αυτοβιογραφικό έργο του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν που προκάλεσε σοκ τόσο στη σοβιετική όσο και στην παγκόσμια κοινή γνώμη με την έκδοσή του τόσο γιατο ζήτημα της φρίκης των γκούλαγκ που πραγματευόταν, αλλά και για το γεγονός ότι ένα βιβλίο με τέτοιο περιεχόμενο κυκλοφορούσε ελεύθερα και αλογόκριτα στη Σοβιετική Ένωση. Το 1970 ο Σολζενίτσιν πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Τέλος, για τα ελληνικά πολιτικά στρατόπεδα επέλεξα το εμβληματικό, διαχρονικό και «δια-χωρικό» έργο του Ανδρέα Φραγκιά, μια δυστοπία εφιαλτική, μεταμοντέρνα, μια μαρτυρία για αυτό που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος στον άνθρωπο όταν μπει στον ρόλο του βασανιστή ή του θύματος σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή.

Ποια ήταν τα αντίστοιχα βιβλία τους;

Τα αντίστοιχα βιβλία των παραπάνω συγγραφέων με τη σειρά που αναφέρθηκαν είναι το Στάλαγκ VI C,Ημερολόγιο της ομηρίας, το Μία ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς και ο Λοιμός.

Γιατί ακόμη και σήμερα είναι ενδιαφέρουσες οι μαρτυρίες πολιτικών κρατουμένων;
Γιατί η επίσημη ιστορία συχνά δίνει έμφαση σε ηγέτες και γεγονότα, ενώ οι μαρτυρίες αναδεικνύουν τις ζοφερές εμπειρίες απλών ανθρώπων, δίνοντας φωνή στους αφανείς πρωταγωνιστές της ιστορίας και φωτίζοντας κάθε σκοτεινή πλευρά της. Η αφήγηση του τραύματος όσων επέζησαν λειτουργούν ίσως θεραπευτικά για τους ίδιους και διδακτικά για μας τους νεότερους. Για να διατρανώσουμε ηχηρά: «ποτέ ξανά»!