Άρθρο του Χάρη Νούλα
Είναι γεγονός ότι οι πολιτιστικοί σύλλογοι είναι ζωντανά σύνολα με δικές τους ανάγκες, δικούς τους προβληματισμούς, δικά τους οράματα και αναζητήσεις. Την ίδια στιγμή, τα ήθη και τα έθιμα αποτελούν μέρος της ιστορίας του ανθρώπου, στοιχείο της πολιτιστικής του κληρονομιάς, που συντελεί στη διατήρηση της ταυτότητας της κάθε περιοχής.
Μέσα στο πνεύμα του κοσμοπολιτισμού, της ξενομανίας, που ζούμε σήμερα, και μιας και οι κίνδυνοι για την απώλεια της πολιτιστικής και εθνικής μας ταυτότητας είναι πολλοί, οι νέοι της Γραμμενίτσας δίνουν το παρόν σε μια προσπάθεια τους να πάρουν όλα τα στοιχεία εκείνα των αποκριάτικων εθίμων από το παρελθόν και να τα μετατρέψουν με την αφομοιωτική τους δύναμη σε δημιουργία πρωτότυπη.
Ο Πολιτιστικός και Λαογραφικός Σύλλογος Γραμμενίτσας «ΤΟ ΓΑΙΤΑΝΑΚΙ», αποτελούμενος από μέλη κυρίως νέους σε ηλικία, κάνει μια ιδιαίτερη προσπάθεια, ώστε με την ενεργητική συμμετοχή και τις πρωτοβουλίες των μελών του, οι οποίες είναι προσαρμοσμένες και προσανατολισμένες στο στόχο της διατήρησης του πιο παλαιού αποκριάτικου εθίμου της περιοχής μας, το γνωστό «ΓΑΙΤΑΝΑΚΙ», να εκσυγχρονίσει το καταστατικό του με τα δεδομένα της εποχής και παράλληλα να διατηρήσει την πολιτιστική φυσιογνωμία, ταυτότητα, αλλά και κληρονομιά του χωριού μας. Γιατί το Γαϊτανάκι έχει πλέον ταυτιστεί με την ιστορία της Γραμμενίτσας, μια ιστορία και ένα έθιμο, που την ακολουθεί πιστά τα τελευταία 80 χρόνια.
Η πολιτιστική ιστορία του κάθε τόπου δεν μπορεί να χαθεί, όταν υπάρχουν ικανοί άνθρωποι, που θέλουν και επιζητούν τη διατήρησή της. Έτσι και στη Γραμμενίτσα οι παλαιότεροι, όλα αυτά τα χρόνια δεν επέτρεψαν να χαθεί το έθιμο και με τις φιλότιμες προσπάθειές τους κατάφεραν να παραδώσουν στη νέα γενιά μια παράδοση, η οποία είναι ο θεματοφύλακας και ο άγρυπνος φρουρός όλων των αξιών και κατακτήσεων. Και μεταβιβάστηκε σε μια γενιά, η οποία και παραδειγματίστηκε από την προηγούμενη, αλλά και οφείλει να αποτελέσει το συνδετικό κρίκο της πολιτιστικής κληρονομιάς του παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος του τόπου μας.
Εισχωρώντας σιγά – σιγά στην ιστορία του παραπάνω δρώμενου, το γαϊτανάκι έχει τις ρίζες του στην εποχή της τουρκοκρατίας, αφού οι Έλληνες κατάφεραν τη δημιουργία και διατήρηση του υπό τον τουρκικό ζυγό.
Συγκεκριμένα, το Γαϊτανάκι της Γραμμενίτσας, το οποίο είναι στενά συνδεδεμένο με τη θρησκεία, ξεκινά με την ολοκλήρωση της Θείας Λειτουργίας, τις δύο Κυριακές της Αποκριάς, με τη δεύτερη να αποτελεί και την κορύφωση του εθίμου, όπου το απόγευμα κόβονται οι κορδέλες και μοιράζονται σε μικρά κομμάτια στους κατοίκους για γούρι και καλή τύχη για το υπόλοιπο της χρονιάς.
Το κοντάρι, τα γαϊτάνια, τα οποία δίνουν το όνομά τους στο έθιμο, οι γενίτσαροι, οι νύφες, οι καρνάβαλοι, οι αράπηδες, ο ταμίας, οι χειροποίητες προσωπίδες είναι μερικά από τα στοιχεία εκείνα, που συμβολίζουν την αέναη ιστορία του υπόδουλου ελληνισμού στους Τούρκους και είναι απαραίτητα για την πραγμάτωση του εθίμου.
Πριν κάνω αναφορά στην τελετή και το συμβολισμό του δρώμενου, αξίζει στο σημείο αυτό, να τονίσω πως το γαϊτανάκι της Γραμμενίτσας είναι το μόνο, που πλαισιώνεται από χορευτές και μη, μεταμφιεσμένους με χειροποίητες προσωπίδες, και αποτελούμενο αποκλειστικά από άνδρες, ενώ εκτυλίσσεται, όπως προαναφέραμε τις δύο Κυριακές της Αποκριάς, πρωί, αμέσως μετά το τέλος της Εκκλησίας, και αφού εισέλθουν στον ιερό ναό ένας γενίτσαρος και η νύφη, για να λάβουν την ευλογία από τον ιερέα, και το απόγευμα, μετά τη δύση του ηλίου.
Δώδεκα άτομα – χορευτές χρειάζονται για τον παραδοσιακό αποκριάτικο «γάμο», έξι γενίτσαροι και έξι νύφες, οι οποίοι κρατώντας ο καθένας από μια μακριά κορδέλα, το γαϊτάνι, διαφορετικής απόχρωσης, χορεύουν σε ζευγάρια και καθώς κινούνται γύρω από το στύλο ή κοντάρι, κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ταίρι του με τέτοιο τρόπο, σαν να θέλουν να μιλήσουν κρυφά ή να πουν τα μυστικά τους υπό το άγρυπνο βλέμμα των δύο Αράπηδων, και έτσι πλέκουν και ξεπλέκουν τις κορδέλες πάνω του, δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς, δεμένους απόλυτα με το χρώμα και το κέφι της Αποκριάς.
Τους χορευτές πλαισιώνουν οι Καρνάβαλοι, με τις άσχημες μάσκες και την καμπούρα, να κρατούν το κοντάρι στο κέντρο της πλατείας του χωριού, συμβολίζοντας τον υπόδουλο Έλληνα με τις κακουχίες, τα βάσανα και τις ταλαιπωρίες της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας.
Το έθιμο ξεκινά με το σφύριγμα του Ταμία να αποτελεί το έναυσμα για την έναρξη και τη λήξη του εθίμου. Είναι μια χαρακτηριστική μορφή και προσωπικότητα ενός τίμιου άνδρα, που εμπνέει σεβασμό και εμπιστοσύνη σε όλους, και που προσαρμόστηκε μετέπειτα στο δρώμενο και είναι αυτός, που αναλαμβάνει τη συγκέντρωση των χρημάτων, όταν το πρωί, μετά το γαϊτανάκι, όλοι μαζί, ακόμη και με τα όργανα, κάνουν το γύρω του χωριού, για να λάβουν τις ευχές όλων των συγχωριανών.
Και τις δύο Κυριακές, ο πρώτος χορός είναι το Τσάμικο Γαϊτανάκι, ένας χορός – παράδοση, που τηρείται αυστηρά όλα τα χρόνια από τους κατοίκους της Γραμμενίτσας και που σπάνια συναντάται σ’ άλλες περιοχές της Ελλάδας.
Συμβολικός χορός στο δρώμενο αποτελεί και ο χορός της Νύφης, η οποία ως πρωτοχορεύτρια και εγκυμονούσα, λιποθυμά σε τακτά χρονικά διαστήματα, κατά τη διάρκεια του χορού, με αποτέλεσμα να την πλησιάζουν οι υπόλοιποι χορευτές για να τη συνεφέρουν, συμβολίζοντας έτσι τους Έλληνες στην προσπάθειά τους να ενωθούν και να έρθουν κοντά, ώστε να αναζητήσουν τρόπους για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
Την ίδια στιγμή, οι Καρνάβαλοι προσπαθούν να ρίξουν κάτω τους δύο Αράπηδες, την εξουσία δηλαδή, που ελέγχει το καθεστώς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συμβολίζοντας τις προσπάθειες των Ελλήνων για την απελευθέρωση και το τέλος της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας.
Τη δεύτερη Κυριακή της Αποκριάς, το απόγευμα, που είναι και η κορύφωση του εθίμου, γίνονται τα αποκαλυπτήρια με όλους τους πρωταγωνιστές του εθίμου να συμμετέχουν στο τελευταίο χορό, με τον οποίο πέφτει και η αυλαία του εθίμου, χωρίς τις μάσκες, συμβολίζοντας το τέλος του φόβου… συμβολίζοντας τον ηρωισμό, την ανδρεία, τη φιλοπατρία, τη θρησκευτική πίστη του Έλληνα και προϊδεάζοντας την αρχή της επανάστασης.
Η επαφή με τις παραδόσεις μας είναι σήμερα ανάγκη επιτακτική, αφού παρατηρείται μια όλο και μεγαλύτερη απομάκρυνση των ατόμων και ιδιαίτερα των νέων από τα παραδοσιακά στοιχεία. Οι νέοι της Γραμμενίτσας όμως έχουν ήδη καταφέρει να συνειδητοποιήσουν την αξία των παραδόσεων, οι οποίες αποτελούν μέρος της ιστορίας τους και στοιχείο της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Κατάφεραν και καταφέρνουν όλα αυτά τα χρόνια να συμμετέχουν σε τέτοιου είδους εκδηλώσεις και να μη μένουν αδιάφοροι, καθώς μια τέτοια στάση μπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση, αλλά και την εξέλιξη της πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής.
*Οι πληροφορίες για τη δημιουργία του ιστορικού αυτού κειμένου αντλήθηκαν από κατοίκους της Γραμμενίτσας.