Το μέλλον επιβάλλει νέες πολιτικές.

Άρθρο Νίκου Μπιλανάκη

Μέχρι πρόφατα τα μέντιουμ κατείχαν την πλήρη και αποκλειστική ευθύνη ενόρασης του μέλλοντος. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως διάφοροι οργανισμοί (ή Κόμβοι) με εγνωσμένο κύρος στις διαδικασίες ανίχνευσης ορίζοντα (horizon scanning) ανέλαβαν να εντοπίζουν και να ορίζουν εκείνοι τις μακροπρόθεσμες τάσεις και διαδικασίες μετασχηματισμού και αλλαγών (μεγατάσεις) που αναμένονται να εμφανισθούν, τάσεων με παγκόσμια εμβέλεια, ευρύ πεδίο και σημαντικό αντίκτυπο στην κοινωνία και στους ανθρώπους. Η γνώση αυτών των μεγατάσεων, είναι εύλογο, ότι θα μας βοηθήσει να προσδιορίσουμε την υφή από τα πιθανά μέλλοντα, για τα οποία θα μπορέσουμε να προετοιμαστούμε καταλλήλως. Τέτοιοι Κόμβοι είναι σήμερα ο Κόμβος Μεγατάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το Εθνικό Συμβούλιο Νοημοσύνης των ΗΠΑ ενώ σε εμάς, στην Ελλάδα, πριν δύο χρόνια δημιουργήθηκε η Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Στρατηγικού Σχεδιασμού και Έρευνας για το Μέλλον από την Προεδρία της Δημοκρατίας, από τον δικτυακό τόπο της οποίας συγκρότησα τούτο το άρθρο.

Οι μεγατάσεις λοιπόν με ορίζοντα μόλις το 2040, όπως έχουν ήδη οριστεί από τους παραπάνω οργανισμούς, περιληπτικά είναι:
-Η κλιματική αλλαγή: Ακόμα κι αν όλες οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προέρχονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες σταματήσουν άμεσα, το κλίμα θα συνεχίσει να αλλάζει. Και επειδή η ανθρωπογενής ρύπανση δεν προβλέπεται να σταματήσει άμεσα, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου θα συνεχίσουν να αυξάνουν περαιτέρω την υπερθέρμανση του πλανήτη, την οξίνιση των ωκεανών και την ερημοποίηση. Οδηγώντας σε σοβαρές, μη αναστρέψιμες αλλαγές που θα επιρρεάσουν τους ανθρώπους, τις υποδομές και τις οικονομίες σε όλο τον κόσμο. Προκαλώντας τόσο σημαντικές επιπτώσεις στα κράτη και στις κοινωνίες που αναμένεται να επηρεάσουν μέχρι και τη διαθεσιμότητα τροφίμων και νερού στις φτωχές χώρες, να εντείνουν τη μετανάστευση, να προκαλέσουν νέες προκλήσεις για την υγεία και να συμβάλλουν στην απώλεια της βιοποικιλότητας.

-Η γήρανση και η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού. Τα τελευταία 40 χρόνια στις χώρες του ΟΟΣΑ, ο αριθμός των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών σε σχέση με αυτούς που βρίσκονται σε εργάσιμη ηλικία έχει αυξηθεί από το 20% στο 31%, ενώ το 2060 το ποσοστό αυτό εκτιμάται ότι θα διπλασιαστεί φθάνοντας στο 58%. Η γήρανση του πληθυσμού στις χώρες του ΟΟΣΑ και η ταυτόχρονη μείωση του εργατικού δυναμικού θα πιέσει ακόμα περισσότερο τα συνταξιοδοτικά συστήματά των χωρών. Εκτός από τη γήρανση του, όμως, ο παγκόσμιος πληθυσμός, συνολικά, θα εμφανίσει και αύξηση. Έτσι, ενώ το 2011 ο παγκόσμιος πληθυσμός εκτιμόταν στα 7 δισεκατομμύρια, αναμένεται το 2050 να φτάσει τα 9,7 δισεκατομμύρια. Και όλα αυτά ενώ το παγκόσμιο ποσοστό γονιμότητας μειώθηκε, από 3,2 γεννήσεις ανά γυναίκα το 1990 σε 2,5 το 2019 και αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω σε 2,2 το 2050. Η αύξηση του πληθυσμού όμως δεν αποδίδεται στην αύξηση της γονιμότητας αλλά στην αναμενόμενη περαιτέρω αύξηση του προσδόκιμου ορίου ζωής. Τα επιμέρους δημογραφικά στοιχεία θα χωρίσουν τον κόσμο σε δύο στρατόπεδα: αυτό που θα συνεχίσει να αναπτύσσεται (περιλαμβάνοντας χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής, της Νότιας Ασίας και χώρες στα νότια σύνορά της Ε.Ε.) και αυτό που θα συρρικνώνεται (Ευρώπη και ανατολικοί γείτονες της Ευρώπης). Η συνολική πάντως αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού σημαίνει περισσότερες ανάγκες σε τρόφιμα, στέγαση και ενέργεια, αυξημένες μετακινήσεις πληθυσμού (μετανάστευση), εξάντληση των φυσικών πόρων, αστική εξαθλίωση, αύξηση των πιέσεων στο περιβάλλον και κλιματική αλλαγή.

-Η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη και η υπερσυνδεσιμότητα: Η εξέλιξή της τεχνολογίας, η Τεχνητή Νοημοσύνη, αλλάζει τα οικονομικά μοντέλα, δημιουργεί νέα επιχειρηματική πραγματικότητα, επηρεάζει την καταναλωτική συμπεριφορά, τις κοινωνικές δομές, τις εκπαιδευτικές ανάγκες, οδηγεί στην παγκοσμιοποίηση και απαιτεί ευρύτερες επιχειρηματικές και πολιτικές στρατηγικές αλλά και γρήγορα αντανακλαστικά προσαρμογής από τις ρυθμιστικές αρχές, τους ελεγκτικούς μηχανισμούς και τους νομοθέτες. Βιομηχανία ακριβείας, τροποποίηση γονιδίων, ρομποτική, διαστημική τεχνολογία, τροποποίηση φωτονίων, εξελίξεις στις γνωσιακές επιστήμες, συνθετική βιολογία, επαυξημένη πραγματικότητα και τηλεμεταφορά σε φωτονικό επίπεδο είναι μόνο μερικές από τις ήδη υπάρχουσες αλλαγές.
-παγκόσμια αύξηση της μεσαίας τάξης και της κατανάλωσης. To 2018 περισσότερο του 50% του παγκόσμιου πληθυσμού (περίπου 3,8 δισεκατομμύρια άνθρωποι), κατατάσσονταν στη μεσαία τάξη ενώ το ποσοστό αυτό προβλέπεται το 2030 να φτάσει τα 5,3 δισεκατομμύρια. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ανάπτυξης θα παρατηρηθεί στην Ασία όπου μέχρι το 2030, η Κίνα και η Ινδία μαζί θα αντιπροσωπεύουν το 66% του παγκόσμιου πληθυσμού μεσαίας τάξης και το 59% της κατανάλωσης της μεσαίας τάξης. Αυτή η μεσαία τάξη αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την παγκόσμια οικονομία, αφού κερδίζει όλο και μεγαλύτερο μερίδιο στο συνολικό εισόδημα της οικονομίας. Παράλληλα, η αύξηση αυτή θα έχει ως συνέπεια την περαιτέρω εκτόξευση της ζήτησης για τρόφιμα, νερό και ενέργεια.

-Ή έλλειψη φυσικών πόρων. Η παγκόσμια ζήτηση για ενέργεια, ορυκτά και μεταλλεύματα, νερό και τρόφιμα, θα συνεχίσει να αυξάνεται σημαντικά, κυρίως εξαιτίας της συνεχώς αυξανόμενης αγοραστικής δύναμης της μεσαίας τάξης που αυξάνεται σε παγκόσμιο επίπεδο, της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού αλλά και του καταναλωτισμού. Η αυξημένη χρήση των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων θα οδηγήσει στην αύξηση της σημασίας των κρατών που τις κατέχουν στο υπέδαφος τους, στην διαπάλη για την απόκτηση τους και κάποια στιγμή στο μέλλον στην εξάντληση τους.
-Η μετατόπιση της επιρροής στην Ανατολή & στο Νότο: Η μετατόπιση της παγκόσμιας οικονομικής δύναμης από τις καθιερωμένες προηγμένες οικονομίες της Βόρειας Αμερικής, της Δυτικής Ευρώπης και της Ιαπωνίας, προς τις αναδυόμενες οικονομίες στην Ανατολή και το Νότο θα συνεχιστεί. Η Κίνα έχει ήδη ξεπεράσει τις ΗΠΑ με βάση το ΑΕΠ και αναμένεται να αναδειχθεί στη μεγαλύτερη οικονομία παγκοσμίως πριν το 2030. Στην ίδια τροχιά, η Ινδία αναμένεται να εκτοπίσει τις ΗΠΑ από τη 2η θέση και η Ινδονησία να αναρριχηθεί στην 4η θέση έως το 2050, ξεπερνώντας προηγμένες οικονομίες, όπως η Ιαπωνία και η Γερμανία. Στο στρατιωτικό τομέα, η Κίνα έχει το μεγαλύτερο στρατό παγκόσμια, η Ινδία αναγνωρίζεται ως η έκτη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη και το Πακιστάν η έβδομη μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη στον κόσμο. Τέσσερα δηλωμένα κράτη πυρηνικής ενέργειας, δηλαδή η Κίνα, η Ινδία, το Πακιστάν και η Βόρεια Κορέα βρίσκονται στην Ασία. Η προηγμένη έρευνα βρίσκει πεδίο εφαρμογής και για τους Ασιάτες στο διάστημα, όπου Κίνα, Ιαπωνία, Κορέα, Πακιστάν, Ινδία και Σιγκαπούρη έχουν ήδη τους δορυφόρους τους σε διαστημικές τροχιές για σύγχρονη επικοινωνία και πληροφορίες για τον καιρό. Σε διεθνές επίπεδο, η διαπάλη της Κίνας με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους θα συνεχίσει, με ένα ανταγωνισμό που θα διεξάγεται σε όλους τους τομείς και τις θεματικές, από τις επικοινωνίες, τη ροή πληροφόρησης και τα μέσα ενημέρωσης έως το εμπόριο και τις τεχνολογικές καινοτομίες. Κύριες επιπτώσεις όλων αυτών των αλλαγών θα είναι: η ανάδυση νέων γεωστρατηγικών πολιτικών και ενός πολυπολικού κόσμου, η αύξηση των περιφερειακών δυνάμεων, η εμφάνιση ηγετικών προσωπικοτήτων με έμφαση στο λαϊκισμό, η σύγχυση και αδυναμία συγκεκριμενοποίησης οικονομικοκοινωνικής κατεύθυνσης, το ανοιγμα των παραγωγών και νεοφυών επιχειρήσεων στις ασιατικές αγορές (και σταδιακά στην Αφρική).

-Η παγκοσμιοποίηση, ο κατακερματισμός, η αμφισβήτηση ιδεολογιών και των συστημάτων διακυβέρνησης: Το υπερσυνδεδεμένο πληροφοριακό περιβάλλον και η αλληλεξάρτηση των οικονομιών έχουν οδηγήσει τις περισσότερες πτυχές της καθημερινής ζωής όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως γεωγραφικού μήκους και πλάτους, να διασυνδεθούν. Παραδόξως, όμως και παρά το γεγονός ότι ο κόσμος μέσω της παγκοσμιοποίησης είναι διασυνδεδεμένος περισσότερο από ποτέ, αυτή η διασυνδεσιμότητα έχει συντελέσει στον κατακερματισμό ανθρώπων και κοινοτήτων. Και αυτό γιατί άνθρωποι που βρίσκονται εγγύτερα, μοιράζονται πληροφορίες με άλλους που έχουν παρόμοιες απόψεις, ενισχύοντας επιμέρους πεποιθήσεις και την αίσθηση κατοχής της αλήθειας. Συνεχείς κρίσεις και προκλήσεις (όπως ήταν ο Covid-19) και οι επιπτώσεις του κατακερματισμού υπερβαίνουν την ικανότητα ανταπόκρισης των υπαρχόντων συστημάτων και δομών που έχουν στόχο την αντιμετώπισή τους, προκαλώντας αστάθεια και ανισορροπία. Αντιπαραθέσεις και αυξανόμενες εντάσεις και ανταγωνισμοί εντός των κοινοτήτων, των κρατών και της διεθνούς κοινότητας θα συνεχίσουν να αυξάνονται και, σε όλον τον κόσμο, οι άνθρωποι θα εκφράζουν όλο και περισσότερο τη δυσαρέσκειά τους όσον αφορά την ικανότητα των κυβερνήσεων τους να ανταποκριθούν σε ένα ευρύ φάσμα αναγκών και προσδοκιών τους. Καμία χώρα, ιδεολογία ή σύστημα διακυβέρνησης δε φαίνεται να ξεχωρίζει και να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των πολιτών.

Το μέλλον, όπως ανιχνεύεται από τους διάφορους Κόμβους, μοιάζει καινοφανές και απειλητικό. Η ακριβής μορφή που θα λάβει μπορεί να είναι είτε αυτή δύο ακραίων σεναρίων είτε εκείνη των πολλών ενδιάμεσων εναλλακτικών. Η ακριβής μορφή του θα καθοριστεί από την αλληλεπίδραση των παραγόντων που εκτέθηκαν παραπάνω (με κυριότερους την κλιματική αλλαγή, το δημογραφικό και την τεχνητή νοημοσύνη), από τον χρόνο που θα εκδηλωθούν και από την αντίδραση της ανθρώπινης κοινότητας. Είναι η μικρή και περιφερειακή Ελλάδα ικανή να συμμετέχει ενεργά στην διαδικασία μορφοποίησης του; Έχουν αρχίσει οι Έλληνες πολιτικοί να αντικαθιστούν τα παλαιά προτάγματα της πολιτικής τους ατζέντας με άλλα, καινούργια, όπως επιβάλλει το αύριο; Εμένα πάντως μου φαίνονται πολύ ταιριαστοί στην περίπτωση οι στίχοι του ποιητή Μιχάλη Κατσαρού:

“Μήν ἀμελήσετε, παραπάνω.
Πάρτε μαζί σας νερό.
Τό μέλλον μας θά ἔχει πολύ ξηρασία”.

*Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στις 29/3/2024 στον Ηπειρωτικό Αγώνα