Μαθήματα από την Ιστορία των Επιδημιών

Γιατί η ιστορία διδάσκει. Και μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε με περισσότερη γνώση, σοφία και αποτελεσματικότητα, την τωρινή απειλή της πανδημίας του covid-19.
Και συνεισφέρει στο πάψιμο των μυθευμάτων, του αρνητισμού και της συνωμοσιολογίας κλπ, που απειλούν την δημόσια υγεία. Γιατί, όταν δοθούν στους ανθρώπους επαρκείς πληροφορίες, αυτοί μπορούν να τις μετατρέψουν σε γνώσεις και τις γνώσεις σε σοφία.

Γράφει ο Νίκος Μπιλανάκης

Μακροχρόνιες επιπτώσεις μιας άλλης πανδημίας

Ανάμεσα στις πιθανές επιπτώσεις που εκτιμάται ότι θα έχει η νόσος covid 19, που έχει προκαλέσει μέχρι στιγμής 112 εκατομμύρια κρούσματα και 2,5 εκατομμύρια νεκρούς σε όλον τον κόσμο, εκτιμάται ότι θα είναι η δραματική αύξηση της εξ αποστάσεως εργασίας και η μελλοντική απομάκρυνση των ανθρώπων από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι δύο αυτές επιπτώσεις δεν θα φανούν άμεσα, αλλά μακροχρόνια, επηρεάζοντας ποικίλους άλλους τομείς της ζωής των ανθρώπων αδύνατον μέχρι στιγμής να προβλεφθούν.

Κάπως έτσι συνέβησαν τα πράγματα και με την πανώλη, που σάρωσε την Ευρώπη από το 1347 μέχρι το 1350. Η θεομηνία αυτή είχε θεωρηθεί, όσον αφορά στους θανάτους και στη φρίκη που προκάλεσε, ισότιμου μεγέθους με τους δύο παγκόσμιους πολέμους του 20ου αιώνα. Εκτός από τους πολλούς που πέθαναν, άλλοι, πανικοβλημένοι άνθρωποι, προσπαθώντας να αποφύγουν τη μόλυνση, εγκατέλειπαν τις εργασίες τους, αναζητώντας την απομόνωση τους. Έτσι, οι κάτοικοι των πόλεων κατέφευγαν στην ύπαιθρο και οι κάτοικοι της υπαίθρου έφευγαν ο ένας μακριά από τον άλλο. Η εγκατάλειψη των αγροτικών εργασιών, όμως, είχε ως αποτέλεσμα το σάπισμα των σοδειών στα χωράφια, τη διατάραξη του εμπορίου και την εγκατάλειψη των μεταφορών. Κατά συνέπεια, τα βασικά αγαθά έγιναν όλο και πιο σπάνια και οι τιμές τους ανέβηκαν. Μετά όμως το πέρας της πανδημίας, οι τιμές των βασικών αγαθών άρχισαν πάλι να πέφτουν καθώς η παραγωγή επέστρεφε στα κανονικά επίπεδα και η ζήτηση παρέμεινε λιγοστή καθόσον υπήρχαν λιγότερα στόματα να τραφούν λόγω της μεγάλης θνησιμότητας. Η νέα αυτή πραγματικότητα οδήγησε τους αγρότες σε νέες αγροτικές εξειδικεύσεις: εφόσον τα δημητριακά ήταν φθηνότερα, οι άνθρωποι μπορούσαν να ξοδεύουν μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους για συγκριτικά πολυτελή προϊόντα όπως: γαλακτοκομικά, κρέας και κρασί. Και ενώ μέχρι τότε, οι γεωργοί ολόκληρης της Ευρώπης ήταν συγκεντρωμένοι στην παραγωγή δημητριακών αφού το ψωμί αποτελούσε το βασικό είδος τροφής, έκτοτε άρχισαν να διαφοροποιούνται και προς άλλες κατευθύνσεις. Ανάλογα με τις κατά τόπους συνθήκες, η γη άρχισε να χρησιμοποιείται πιο συστηματικά για κτηνοτροφικούς σκοπούς και για την παραγωγή γαλακτοκομικών αγαθών, όπως και για την παραγωγή σταφυλιών και την παρασκευή κρασιού ή κριθαριού για μπίρα. Το αποτέλεσμα ήταν η εμφάνιση εξειδικευμένων οικονομιών κατά περιοχές: άλλες πόλεις της Αγγλίας, προσανατολίστηκαν στην εκτροφή προβάτων ή στην παραγωγή μπίρας, στη Γαλλία εξειδικεύθηκαν στην οινοπαραγωγή ενώ η Σουηδία αντάλλασσε βούτυρο με φτηνό γερμανικό σιτάρι. Οι περισσότερες περιοχές της Ευρώπης στράφηκαν σε ό,τι απέδιδε περισσότερο και η ανταλλαγή βασικών αγαθών μέσω αποστάσεων δημιούργησε μια νέα εμπορική ισορροπία.

Οι συνεχείς επανεμφανίσεις της πανώλης κατά το μεγαλύτερο μέρος του 15ου αιώνα, προκαλούσαν έντονες διακυμάνσεις στις τιμές των βασικών αγαθών. Οι μεταβαλλόμενες αυτές συνθήκες συνετέλεσαν επίσης στην ανάπτυξη επιτηδευμένων επιχειρηματικών, λογιστικών και τραπεζικών μεθόδων. Πιο συγκεκριμένα, οι μεγάλες διακυμάνσεις των τιμών καθιστούσαν επισφαλείς τις επενδύσεις και έτσι δημιουργήθηκαν νέες μορφές συνεταιρισμού για να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι. Αυτή την περίοδο επίσης, εμφανίστηκαν οι ασφαλιστικές εταιρείες για να καλύπτουν ένα μέρος των κινδύνων της ναυσιπλοΐας. Επιπλέον, έκανε την εμφάνισή της μια χρήσιμη λογιστική μέθοδος στην Ευρώπη, αυτή της διπλογραφικής ενημέρωσης βιβλίων. Εφαρμόστηκε πρώτα στην Ιταλία στα μέσα του 14ου αιώνα και στη συνέχεια επεκτάθηκε γρήγορα και σε άλλες περιοχές. Το σύστημα αυτό, επέτρεψε τη γρήγορη ανακάλυψη υπολογιστικών λαθών και την άμεση, καθολική εικόνα κερδών και ζημιών. Η τραπεζική εργασία ήταν ήδη διαδεδομένη από τα μέσα του 13ου αιώνα ωστόσο η οικονομική κρίση στα τέλη του Μεσαίωνα ευνόησε τις τράπεζες να αλλάξουν μερικές από τις μεθόδους τους. Σημαντικότατη ήταν η ανάπτυξη μεθόδων δημιουργίας τραπεζικών υποκαταστημάτων ενώ άλλες τράπεζες πειραματίστηκαν με προηγμένες πιστωτικές μεθόδους. Κάποιες έφτασαν σε τέτοιο σημείο ώστε επέτρεπαν στους πελάτες τους να ανταλλάσσουν ποσά ο ένας με τον άλλον, χωρίς να δίνουν πραγματικά χρήματα. Τέτοιες «λογιστικές μεταβιβάσεις» εκτελούνταν αρχικά μόνο με προφορική εντολή αλλά γύρω στα 1400 άρχισαν να εκτελούνται με γραπτή βεβαίωση. Δικαίως συνεπώς αυτές οι μέθοδοι χαρακτηρίστηκαν ως οι «προκάτοχοι» της σύγχρονης επιταγής.

Μία άλλη απόρροια της πανώλης, ήταν η αύξηση του πληθυσμού και της σημασίας των πόλεων. Οι βιοτεχνίες των πόλεων μπορούσαν να ανταποκριθούν πιο εύκολα από τους γαιοκτήμονες της υπαίθρου στις δραστικά μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες, λόγω του ότι οι παραγωγικές τους δυνατότητες ήταν ελαστικότερες. Έτσι, οι επιχειρηματίες των πόλεων προσέλκυσαν αγροτικά εργατικά χέρια με υψηλά ημερομίσθια. Με αυτό τον τρόπο η ισορροπία πληθυσμού υπαίθρου και πόλης διαταράχθηκε σχετικώς με αύξηση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, μια αλλαγή που μπορεί να θεωρηθεί ότι διευκόλυνε το τέλος του φεουδαρχικού συστήματος και την ανάδυση της μεσαίας τάξης, των αστών.

Η πανώλη επηρέασε επίσης και την ιατρική. Οι λιγοστοί γιατροί της εποχής είχαν σηκώσει τα χέρια ψηλά μπροστά στην αινιγματική για αυτούς ασθένεια. Οι γνώσεις που κατείχαν ήταν σχεδόν αποκλειστικά αστρολογικές, συνεπικουρούμενες από ρινίσματα φερμένα από τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό. Κανείς δεν φανταζόταν τότε ότι η επιδημία μπορούσε να εξαπλώνεται μέσω μόλυνσης από τα ζώα στους ανθρώπους. Επικρατούσε πλήρης άγνοια. Αυτό που τότε πίστευαν ήταν πως η πανώλη προήλθε από την Ασία από μολυσμένους ανέμους με ανυπόφορη οσμή ή πως η ασθένεια προερχόταν από αναθυμιάσεις και ατμούς από το κέντρο της Γης. Έτσι και οι ιατρικές συμβουλές εκείνου του καιρού ήταν εντελώς άτοπες, όπως π.χ. η αποχή από τη σεξουαλική πράξη, η εφαρμογή αφαιμάξεων. Πολλοί γιατροί το έβαζαν στα πόδια μπροστά στην τρομακτική ασθένεια. Αυτοί που έφευγαν τρομοκρατημένοι, θεωρούνταν δειλοί, ενώ από την άλλη, αυτοί που παρέμειναν θεωρούνταν φιλάργυροι. Η παραδοσιακή ιατρική θεωρήθηκε αποτυχημένη και αυτό οδήγησε στην συχνότερη ανατομική εξέταση του ανθρώπινου σώματος και στην αύξηση του αριθμού και της δημοτικότητας των χειρουργών, στην διαμόρφωση των πρώτων θεωριών για τις μεταδοτικές νόσους και στην αναγνώριση της ανάγκης της καραντίνας, μιας πρακτικής που υποβοήθησε στην οργάνωση των πρώτων υποτυπωδών νοσοκομείων και ευρύτερα στην ανάπτυξη της σύγχρονης ιατρικής.

Όταν η πανώλη θέριζε τη Μεσαιωνική Ευρώπη, οι περισσότεροι πίστεψαν ότι ήταν μια τιμωρία σταλμένη από τον Θεό. Έτσι, πολλοί άνθρωποι άρχισαν να αυτομαστιγώνονται στους δρόμους και να ζητούν συγχώρεση. Όταν είδαν πως δεν γλίτωναν από τη νόσο παρά τις προσευχές τους, στράφηκαν αλλού και ενώ αρχικά τα έβαλαν με τις γάτες (το 1233 ο Πάπας Γρηγόριος Θ είχε διατάξει να σφαχτούν οι γάτες γιατί πίστευε ότι αυτές αντιπροσώπευαν τον σατανά) αργότερα μπήκαν στο στόχαστρο των πανικόβλητων οι Εβραίοι. Έτσι αφού αποφάσισαν ότι οι Εβραίοι, ως πράκτορες του Διαβόλου, δηλητηρίαζαν τα πηγάδια απεργαζόμενοι την εξολόθρευση τους, άρχισαν να τους κυνηγούν και να τους εξοντώνουν αυτοί. Τελικά, ο συνεχιζόμενος όλεθρος και η απογοήτευση από τα παραδοσιακά θρησκευτικά δόγματα, οδήγησε πολλούς να στραφούν σε πιο παράλογες και δεισιδαίμονες αιρέσεις ενώ η συνολικότερη δυσαρέσκεια απέναντι στην Παπική Εκκλησία που δεν τους βοήθησε, οδήγησε στην εμφάνιση της Μεταρρύθμισης (Προτεσταντισμου).

• O Nίκος Μπιλανάκης είναι γιατρός