Οι παροιμίες του Χαμένου
της Παναγιώτας Π. Λάμπρη
Οσονούπω χτυπάει τη θύρα μας κι ο Χαμένος! Ποιος Χαμένος; Μα, ο ενδέκατος μήνας του χρόνου, ο Νοέμβριος, που ο λαός, εκτός από άλλα ονόματα (βλ. Ηχώ της Άρτας, 29-10-2020), του ’χει δώσει κι αυ/τό! Όχι τόσο κομψό αλήθεια, αλλά όχι αναίτιο, αφού στη διάρκειά του πέφτουν πολλές βροχές, «χάνει» ο Θεός τον κόσμο που λένε.
Μολονότι κατά κανόνα αληθεύει πως στη διάρκειά του πέφτει πλήθος βροχών, οι αγρότες, όταν αυτές σταματούν, ασχολούνται με τις αναγκαίες για την εποχή εργασίες. Έτσι, «Ο Χαμένος με βροχή, σκάβει, σπέρνει όλη τη γη», διότι σε κάποιες περιοχές η σπορά που ξεκινά τον Οκτώβριο ολοκληρώνεται αυτόν τον μήνα, αν και η λαϊκή σοφία προειδοποιεί πως «Όποιος σπείρει τον Νοέμβρη, ούτε σπόρο δεν θα πάρει». Σε τόπους, μάλιστα, όπου ευδοκιμούν οι ελιές, γίνεται και το λιομάζωμα, με την παροιμία «Νοέμβρη οργώματα κι ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές» να το πιστοποιεί, υπονοώντας μ’ έναν τρόπο πως η αγροτική ζωή έχει λίγες ευκαιρίες για σχόλη.
Φυσικά, όταν βρέχει, οι γεωργοί ξεκουράζονται κι απολαμβάνουν τα αγαθά των κόπων τους, γι’ αυτό «Ο Χαμένος κι αν βροντά, το κρασάκι να ’ν’ καλά»! Για να το χαρείς, όμως, το κρασάκι τέτοια εποχή, χρειάζεται και ζεστασιά, οπότε «Τον Νοέμβρη κρύο κάνει κι η φωτιά θα μας ζεστάνει»! Πόσο μάλλον, που «Τον Οκτώβρη τα κουδούνια, τον Νοέμβρη παραμύθια»!
Με μαζεμένα, λοιπόν, τα κουδούνια από τ’ αμπέλια, τι άλλο καλύτερο από ζεστασιά, κρασάκι και αφηγήσεις παραμυθιών! Ούτως ή άλλως, όλα τα είδη του έντεχνου προφορικού λόγου αποτελούσαν βασική ψυχαγωγία των αγροτικών κοινωνιών και τον χειμώνα έβρισκαν πεδίο δόξης λαμπρό, αφού, οδεύοντας προς αυτόν, οι μέρες μικραίνουν κι οι νύχτες μεγαλώνουν και, όπως λέει κι η παροιμία «Του Σαρανταμέρου η μέρα “καλημέρα” “καλησπέρα”», με το Σαραντάμερο ή Μικρή Σαρακοστή ν’ αρχίζει το βράδυ της γιορτής του Αγίου Φιλίππου, προστάτη των αροτριόντων ζώων, που η μνήμη του τιμάται στις 14 Νοεμβρίου, και να ολοκληρώνεται με την τρανή γιορτή της ορθόδοξης λατρείας, τα Χριστούγεννα.
Όπως είναι γνωστό, οι λαϊκοί άνθρωποι παρατηρούν το φυσικό περιβάλλον και ερμηνεύουν ό,τι σ’ αυτό τους κινεί το ενδιαφέρον, κάνοντας προβλέψεις για τις καιρικές συνθήκες, και όχι μόνο. Επίσης, έχουν ιδιαίτερη σχέση με τους αγίους, ενώ οι γιορτές, με τις οποίες τους τιμούν, επηρεάζουν ποικιλόμορφα την καθημερινότητά τους. Εν προκειμένω, ο Αϊ – Μηνάς (< μσν. μηνῶ < αρχ. μηνύω «ειδοποιώ, στέλνω μήνυμα), που η μνήμη του τιμάται στις 11 Νοεμβρίου, στέλνει μηνύματα!
Ένα μήνυμα περιέχεται στην παροιμία «Αϊ – Μηνάς εμήνυσε του πάππου του χειμώνα: ‒ Έρχομαι ή δεν έρχομαι και τ’ Αϊ – Φιλίππου αυτού είμαι», που σημαίνει πως κοντά σ’ αυτές τις γιορτές υπάρχουν σοβαρά προμηνύματα του χειμώνα, όπως το κρύο και το χιόνι, αφού, ούτως ή άλλως, «Όταν έρθει ο Νοέμβρης σιγομπαίνει ο χειμώνας». Σε περίπτωση, βέβαια, που η αλλαγή του καιρού δεν επιβεβαιωθεί άμεσα, αυτή θα γίνει οπωσδήποτε σύντομα, με την παροιμία να είναι απόλυτη σ’ αυτό: «Αν τ’ Αϊ – Φιλίππου λείπω, τ’ Άγια των Αγιών δε λείπω», με τα Άγια των Αγιών να αναφέρονται στη γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου.
Το άλλο μήνυμα είναι κείνο που λέει «Ο Αϊ – Μηνάς εμήνυσε, Πούλια μην ξημερώσει», γιατί «Η Πούλια βασιλεύοντας το μήνυμά της στέλνει. Ούτε τσοπάνος στα βουνά ούτε ζευγάς στους κάμπους». Άλλωστε, η παροιμία «Ο Νοέμβρης έκλεισε τα ζευγάρια στον στάβλο κι ούτε ζευγάς στον κάμπο» είναι ξεκάθαρη για την ολοκλήρωση της σποράς, αλλά και κείνη που λέει πως «Ο Νοέμβρης σαν θα έλθει τα γομάρια μέσα κλείνει» πιστοποιεί με τον τρόπο της τον περιορισμό των αγροτικών δραστηριοτήτων.
Τον περιορισμό, διότι, εκτός από το λιομάζωμα, οι γεωργοί φροντίζουν αυτόν τον μήνα και τον επόμενο ν’ ανανεώσουν τ’ αμπέλια τους, αφού η λαϊκή σοφία συμβουλεύει: «Τον Νοέμβρη και Δεκέμβρη φύτευε καταβολάδες».
Με αγροτικές εργασίες ή χωρίς, όσο ο μήνας οδεύει προς το τέλος του το κρύο αντρειεύει, δηλαδή δυναμώνει, με σημαντικό συνήθως ορόσημο την εορτή του Αγίου Ανδρέα που τιμάται την τελευταία μέρα του και τη λαϊκή σοφία, αποτέλεσμα μακροχρόνιας παρατήρησης και εμπειρίας, να συμπεραίνει πως «Στις τριάντα, τ’ Αγιαντριός, αντρειεύεται το κρύο»! Εν προκειμένω, ο λαός, αν και δεν γνωρίζει ετυμολογία, συνδυάζει το αντρείεμα του ψύχους με τ’ όνομα του αγίου, ηχητικά περισσότερο, με το όνομα Ανδρέας να παράγεται από τη γενική του ουσιαστικού ἀνήρ (γεν. ἀνδρ-ός) και το ρήμα ἀντρειεύομαι να παράγεται από το μσν. ρήμα ἀντριεύω (< ἀντρεῖος < ἀνδρεῖος < θέμα ἀνδρ- του ουσιαστικού ἀνήρ, ὁ).
Τέλος, με περισσότερο ή με λιγότερο κρύο, ο γέρο χειμώνας θα φθάσει τον επόμενο μήνα, κι ο θυμόσοφος λαός, που η ζωή του είναι συνυφασμένη με τη διαδοχή των εποχών, δεν πτοείται και δεν χάνει την αισιοδοξία του, αφού «Της ελιάς το φύλλο κι αν χαθεί, πάλι θενά ξαναβρεθεί»! Ας ενθαρρυνόμαστε, λοιπόν, κι εμείς από την αισιοδοξία του και ας ζήσουμε ό,τι ο Νοέμβριος, ή αν θέλετε ο Χαμένος, θα φέρει!