Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου (χημικού).
Η εκπαίδευσή του στη Άρτα.(1470-1481)
Ο Μιχαήλ Τριβώλης (ο μετέπειτα Όσιος Μάξιμος) γεννήθηκε στην Άρτα το 1470.Την πρώτη μόρφωσή του την πήρε στην Άρτα, όπου άκόμα λειτουργούσε Ελληνικό Σχολείο (σχολή Παρανίκα), ενώ το καθαρά ελληνικό περιβάλλον, μέσα στο όποιο γεννήθηκε και γαλουχήθηκε, του έδωσαν τη συνείδηση ότι ήταν Έλληνας. Και η συνείδηση αυτή, ότι ήταν “Έλληνας και ότι ανήκε στον περιούσιο αυτό λαό και ότι μόνο αυτόαρκούσε να του δώσει κύρος, αποδεικνύεται από το ότι σε μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές της ζωής του, αναφωνεί: «ΕΛΛΗΝ ΕΙΜΙ ΚΑΙ ΕΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΩΡΑ ΚΑΙ ΕΓΕΝΝΗΘΗΝ ΚΑΙ ΑΝΕΤΡΑΦΗΝ ΚΑΙ ΕΚΑΡΗΝ ΜΟΝΑΧΟΣ»
Η μετάβασή του στην Κέρκυρα (1481)
Ο πατέρας του γρήγορα αντιλήφθηκε ότι η εκπαίδευση του Μιχαήλ δεν μπορούσε να συνεχιστεί στην ‘Ελλάδα, όπου, όπως λέει ο ίδιος ο Μιχαήλ,«πρότερον μεν σφόδρα ήκμαζον αι θύραθεν σπουδαί αναχθείσαι εις ύψος, κατά δε τους τελευταίους χρόνους αι Ελληνικαί Επιστήμαι εσβέσθησαν» και αποφασίζει να τον στείλει να συνεχίσει τις σπουδές του στη Δύση μια και είχε τη σχετική οικονομική ευχέρεια. Ο Μιχαήλ εγκαταστάθηκε στην αρχή στην Κέρκυρα, στο σπίτι του θείου του Δημητρίου Τριβώλη, και ως πρώτο δάσκαλό του είχε τον σοφό μαθητή του Πλήθωνα Ιωάννη Μόσχο, που τον εισήγαγε στον πλατωνισμό. Διαθέτοντας οικονομική άνεση, χάρις στα έσοδα του εμπορικού οικου των Τριβώλη, ο Μιχαήλ το έτος 1492 εγκαταλείπει την Κέρκυρα, για να ακολουθήσει τον Ιανό Λάσκαρη στην ’Ιταλία, όπου και συνέχισε τις σπουδές του.
Η ζωή του Μιχαήλ Τριβώλη στην Ιταλία (1492)
Την ιταλική περίοδο της ζωής του Μιχαήλ Τριβώλη, μπορούμε να τη χωρίσουμε σε δυο τμήματα. Στην πρώτη περίοδο ο Μιχαήλ ήταν ελευθέριος στις σκέψεις και όπως δείχνουν οι επιστολές του προς το φίλο του Ιωάννη Γρηγορόπουλο, έκλινε προς τον έπικουρισμόν.
«Της ώρας απόλαυεν, παρακμάζει τάχυ πάντα» γράφει το έτος 1500, ενώ ταυτόχρονα σε άλλη επιστολή του προς τον ιδιο αποδέκτη δεν διστάζει να γράψει «ευθύμει και του καιρού μέμνησο απολαύειν».
Σύγχρονα, στις επιστολές του αυτές υπογράφει ως «ο σος Δωριλεως ο Τριβώλης ο εκ Σπάρτης Λακεδαιμόνιος».
Τη δεύτερη περίοδο βρίσκεται στη Μονή του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία ( Μονή των Καρτουσιανών).
Όπως γράφει το χρονικό του περίφημου μοναστηριού:
frater Michael Emmanuelis de civitate Arta, codem nomime prius in seculo dictus, accepit habitum a venerabili fratre Matteo Marci, die quartadecima Juni circa horam primam noctis anno domini 1502. (Ο αδελφός Μιχαήλ του Εμμανουήλ από την πόλη της Άρτας, δέχτηκε το σχήμα από τα χέρια του αδελφού Ματθαίου Μάρτσι την πρώτη ώρα στις 14 Ιουνίου 1502). Αυτό έγραψε ο Ντενίσωφ το 1943.
Τελικά έγινε ο Μιχαήλ Τριβώλης Δομινικανός μοναχός;;
Νέα στοιχεία, που έρχονται στο φως της δημοσιότητας, αρχίζουν να διαλευκαίνουν την υπόθεση αυτή. Ο Ντενίσωφ, όπως ομολογεί ο ίδιος σε ένα επόμενο άρθρο του το 1948, όταν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επισκέφθηκε ο ίδιος τη Μονή του Αγίου Μάρκου και θέλησε να δει την καταγραφή (γιατί το 1943 δεν την είχε δει, απλά είχε πληροφορηθεί γι’ αυτήν), δεν τη βρήκε στο συγκεκριμένο Χρονικό. Του έδειξαν όμως ένα άλλο χειρόγραφο με τον τίτλο «Liber vestitionum», που είχε αυτήν την καταγραφή. Τελικά η Nina Sinicyna, με έρευνα που έκανε στα αρχεία της Μονής του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία τον Απρίλιο του 2003, ανακαλύπτει το πραγματικό(;) Μοναχολόγιο με τον τίτλο «Spoglio generate» (χειρόγραφο του 1911), στο οποίο δεν αναγράφεται ο Μάξιμος ως μοναχός της Μονής, αλλά ως δόκιμος. Σύμφωνα με αυτό ο Μάξιμος παρέμεινε στη Μονή από τις 14 Ιουνίου 1502 ως τον Απρίλιο του 1503, δηλαδή για 10 μήνες.
Άρα, μέχρι στιγμής, η Μονή του Αγίου Μάρκου έχει παρουσιάσει τρία Χρονικά/Μοναχολόγια σχετικά με τον άγιο Μάξιμο: Το πρώτο Χρονικό, το πιο αρχαίο, που έγραψε ο Ulbalini, γραμματέας του Σαβοναρόλα και σύγχρονος του αγίου Μαξίμου, στο οποίο δεν αναφέρεται καθόλου το όνομα του Μιχαήλ Τριβώλη. Το δεύτερο με τίτλο «Liber vestitionum», στο οποίο υπάρχει καταγραφή του Μιχαήλ Τριβώλη ως μοναχού της δομινικανής Μονής. Και το τρίτο με τον τίτλο «Spoglio generate», που είναι χειρόγραφο του 1911, στο οποίο ο άγιος Μάξιμος αναγράφεται στους δοκίμους της Μονής. Ποιο από τα τρία είναι τελικά το πραγματικό Χρονικό/Μοναχολόγιο της Μονής των Καρτουσιανών; Γιατί να μην υποστηρίξουμε την άποψη ότι το πρώτο -που είναι και το αρχαιότερο και στο οποίο δεν υπάρχει καμμία αναφορά για τον Μιχαήλ Τριβώλη- είναι και το αληθινό;
Το σενάριο αυτό με τα πολλά Χρονικά/Μοναχολόγια είναι σύνηθες φαινόμενο στο πλαίσιο της προπαγάνδας των Ρωμαιοκαθολικών. Αποτελεί πάγια τακτική των Λατίνων η νόθευση και πλαστογράφηση χειρογράφων, ώστε να παρουσιάζονται οι ορθόδοξοι ως λατινόφρονες και ενωτικοί, ειδικά μετά τη Σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας (1439).
Ας παρακαλουθήσουμε κάποιους συλλογισμούς επί του θέματος σοβαρών ερευνητών του αγίου Μαξίμου.
Ο Βλάσιος Φειδάς γράφει: «Εν τούτοις τα πράγματα δεν είναι τόσον σαφή, όσον γενικώς νομίζεται, διότι ο ίδιος ο Μιχαήλ δεν θα απέφευγε να αναφερθεί εις εν τόσον σημαντικόν γεγονός της ζωής του… Η απόλυτος σιγή του Μιχαήλ διά το γεγονός υποδηλοί ότι ο ίδιος δεν είχε την συνείδησιν βαρείαν εκ της παραμονής εις την Μονήν του Αγίου Μάρκου, την οποίαν προφανώς ουδέποτε ηννόησεν ως ένταξιν εις τον μοναχικόν βίον… Αυτή όμως θα ηδύνατο να ερμηνευθή και ως απλή επίδοσις του χαρακτηριστικού μοναδικού ενδύματος διά την διευκόλυνσιν της δι’ άλλους ίσως λόγους παρατεταμένης παραμονής του Μιχαήλ εις την ιδιότυπον Μονήν».
Ο Κωνσταντίνος Τσιλιγιάννης θεωρεί ότι η καταγραφή του Μιχαήλ στο Χρονικό της Μονής ως μοναχού είναι «ψευδής και υστερόβουλος» και οφείλεται στην «παπική προπαγάνδα».
Πώς έγινε ο Μιχαήλ μοναχός, χωρίς προηγουμένως να δοκιμαστεί ως δόκιμος τουλάχιστον δύο χρόνια; Και γιατί δεν άλλαξε το κοσμικό του όνομα, όπως συνηθιζόταν; Και γιατί οι εχθροί του δεν χρησιμοποίησαν το επιχείρημα της προδοσίας της ορθόδοξης πίστεως εναντίον του και δεν τον κάλεσαν να απολογηθεί; Εάν έκανε τέτοια παραχώρηση, δεν θα φανερωνόταν αυτή στο προπύργιο της Ορθοδοξίας, στο Άγιον Όρος; «Προσχώρησίς του άλλως τε στον λατινισμό δεν συνεβιβάζετο ούτε με τον γνωστόν αντιλατινισμό του, ούτε με το φιλοπατερικό του πνεύμα». Ο ίδιος σε έναν λόγο του ομολογεί: Εσύ όμως, φιλάνθρωπε Δέσποτα, ικετεύω την άρρητη αγαθότητά Σου, μην στείλεις εναντίον μου κάτι τέτοιο, αλλά, όπως ευδόκησες να προφυλάσσεις μέχρι τώρα εμένα, το αχάριστο δημιούργημα των χειρών Σου, εντός της ορθόδοξης χριστιανικής πίστεως, έτσι ευδόκησε, πανάγαθε Δέσποτα, και μέχρι το τέλος να με προφυλάξεις ακλόνητο έχοντας μέσα μου το μέγα της ευσεβείας μυστήριον. Ξέρεις, Δέσποτα, ότι το αγάπησα από την νεότητά μου και το αγαπώ με όλη την ψυχή μου και δεν έσφαλα στην επιθυμία μου, αλλά με την μεγάλη φιλανθρωπία και την Χάρη Σου αξιώθηκα, να ενταχθώ στην θεάρεστη σύναξη των μοναχών».
Εάν γινόταν πράγματι δομηνικανός μοναχός, θα έγραφε κάποιο έργο για να εξηγήσει τις αιτίες της πράξεώς του και θα ζητούσε συγχώρηση μετανοώντας για το ατόπημά του, κάτι που δεν βλέπουμε να γίνεται. Ούτε οι Ρωμαιοκαθολικοί, οι οποίοι βρίσκον-ταν τότε στη Μόσχα, κατηγόρησαν τον Μάξιμο στον μεγάλο ηγεμόνα και τον πατριάρχη ότι ήταν κάποτε μοναχός δικός τους, πράγμα το οποίο θα έδινε όπλα στους εχθρούς του. Ούτε στις δύο Συνόδους του 1525 και του 1531 αναφέρθηκε αυτή η κατηγορία για τον άγιο Μάξιμο, ενώ ασύστολα ειπώθηκαν τόσες άλλες ψευδείς κατηγορίες εναντίον του.
Τα πράγματα, λοιπόν, είναι πολύ απλά. Ο Μιχαήλ ήταν φιλοξενούμενος και εργαζόταν αμειβόμενος για την εργασία της μεταφράσεως των κειμένων στη Μονή του Αγίου Μάρκου. Παρέμεινε στη Μονή για έναν περίπου χρόνο, «χωρίς όμως να αρνηθεί επ’ ουδενί την Ορθοδοξία. Την εποχή εκείνη, παρά την αποτυχία στις απόπειρες για ένωση των Εκκλησιών (Σύνοδος Φερράρας Φλωρεντίας, 1439), μαρτυρούνται ορισμένες περιπτώσεις επί μέρους εκκλησιαστικής κοινωνίας». Όταν έφυγε, έγραφε σε επιστολή προς τον φίλο του Σκιπίωνα Καρτερομάχο:
«Απεταξάμην τω μονήρει βίω» και εννοούσε την έξοδό του από τη Μονή, χωρίς καμμία άλλη διαδικασία. Η παραμονή του στη Μονή έληξε με την περάτωση του έργου που του είχε ανατεθεί. Έμεινε ελεύθερος και σκεφτόταν τί θα κάνει στη συνέχεια.
«Φαίνεται», γράφει ο καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου γέροντας Γεώργιος, «ότι καθ’ όλον το διάστημα της παραμονής του στην Ιταλία γινόταν μέσα του μια πνευματική διεργασία, ίσως και μια πάλη των δύο τρόπων ζωής και θεολογίας, του δυτικού και ουμανιστικού-ανθρωποκεντρικού και του ορθοδόξου και θεανθρωποκεντρικού». Προτίμησε τον δεύτερο τρόπο ζωής. Ποθώντας να κατορθώσει τον ύψιστο προορισμό του ανθρώπου, τη θέωση, αποφάσισε να βρεί την ανάπαυση, την οποία ζητούσε το πνεύμα του, στο αγιορειτικό μοναστήρι του Βατοπαιδίου.
Η επιστροφή του στην Άρτα και η μετάβασή του στον Άθωνα.(1504 – 1506)
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Άρτα ο Μιχαήλ είδε με τα ίδια του τα μάτια τι σημαίνει τουρκική κατοχή. Ενώ αυτός πλανιόταν στα πελάγη του επικουρισμού και θαύμαζε τα αριστουργήματα των μεγάλων καλλιτεχνών της Δύσης, οι Τούρκοι κατέστρεφαν στην Άρτα ό,τι ωραίο είχε άφήσει το παρελθόν. Από το πιο ωραίο στολίδι της Άρτας, το μοναδικό σε πρωτοτυπία μνημείο της μεταβυζαντινής Αναγέννησης, το Ναό της Παρηγορήτισσας, ο κατακτητής, αφού πρώτα αφαίρεσε το μαρμάρινο δάπεδό της, την ορθομαρμάρωση και πολλούς κίονες, τον είχε μεταβάλει σε σταύλο, ενώ ταυτόχρονα είχε μετατρέψει σε τζαμιά τους ναούς των Ταξιαρχών και του Ιωάννου του Θεολόγου. Αλλά και η ζωή των ραγιάδων κάθε μέρα και χειροτέρευε, μια και οι τούρκοι τους απομυζούσαν ληστρικά. Υπήρξε μάλιστα και αυτόπτης μάρτυρας στο μαρτύριο ενός νεομάρτυρος Αρτινού που απαγχονίσθηκε από τους Τούρκους.
Το έτος 1505 εκάρη μοναχός στο Μοναστήρι του Βατοπεδίου και πήρε το όνομα Μάξιμος.
Στις φυλακές στη Ρωσία
Όπως υποστηρίζει ο Ντενίσωφ, η σπουδαιότερη αποστολή του αγίου Μαξίμου ήταν στην Ρωσία, η οποία του έδωσε τη φήμη του αποστόλου και τον ανέδειξε σε προσωπικότητα πρώτου μεγέθους της ιστορίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά τον 16ο αιώνα. Στην Ρωσία έφθασε 1518.
Κατά την πρώτη φυλάκισή του στη Μονή Βολοκολάμσκ και στη συνέχεια κατά τη δεύτερη μετακίνησή του στη Μονή Οτρότς, ήταν φυλακισμένος σε υγρή και σκοτεινή, υπόγεια στα έγκατα της γης, φυλακή, στερούμενος φωτός και θέρμανσης, στερούμενος κάθε ανθρώπινη παρηγορία, που δικαιούται και ο τελευταίος κακούργος. Επιπλέον, ήταν σιδηροδέσμιος με βαρειές αλυσίδες σαν ο αίσχιστος των εγκληματιών, καταδικασμένος, από συναγωγή πονηρευομένων, ο φωτιστής ως αιρετικός, ο θεοφόρος ως βλάσφημος προς τα θεία, μη μπορώντας να συμμετέχει στα Θεία Μυστήρια. Παρόλες τις διαμαρτυρίες του Αγίου για το βαρύτατο και άδικο επιτίμιο αυτό και παρόλες τις παρακλήσεις του να επιτραπεί σ’ αυτόν, τουλάχιστον, η μετάληψη των φρικτών μυστηρίων, λέγοντς με βαθύ πόνο: «…ζητώ να με αξιώσητε της Μεταλήψεως των παναχράντων και ζωοποιών του Χριστού Μυστηρίων, των οποίων απεκλείσθην ήδη επί 17 έτη … Δότε μοι, σας ικετεύω, ταύτην την χάριν… σώσατε απολλυμένην ψυχήν…» «…ζητώ … οίκτον και φιλανθρωπίαν …..» «… έλεον ζητώ, έλεον δείξατέ μοι, ίνα και υμείς της αυτής τύχητε χάριτος…», δυστυχώς, οι κληρικοί της αδικίας, δεν τον εισάκουσαν. Τον κρατούσαν χωρίς να του επιτρέπουν τη Θεία Κοινωνία για δεκαοκτώ ολόκληρα χρόνια! Επιπλέον, καθώς είπαμε πιο πάνω επέτεινε το μαρτύριό του η φοβερή οδύνη από την παρατεταμένη αλυσόδεσή του, που διήρκεσε έξι χρόνια στη φυλακή του Βολοκολάμσκ και ύστερα κατά τα πρώτα οκτώ έτη της φυλάκισής του στη φυλακή της Μονής Οτρότς. Συνολικά διατέλεσε σε σιδηρά δεσμά δεκατέσσερα χρόνια (1525-1539)· το σύνολο δε του χρόνου της φυλάκισής του ήταν είκοσι έξι (26)χρόνια.
Ιδού πως γράφει στο Μητροπολίτη Δανιήλ: «Σοι λέγω όμως περί τούτου ότι με κατέκρινας επί αιρέσει και με απέκλεισας της μεταλήψεως των θείων Μυστηρίων. Ως προς δε τα λοιπά μου πολλά και αμέτρητα αμαρτήματα, ουδέ το στόμα μου δύναμαι να ανοίξω· δεν πρέπει όμως να απελπισθώ, αλλ’ ελπίζω εις το άμετρον του Θεού έλεος…». Και αλλού: «Ο δίκαιος Κριτής, ο θέλων πάντας ανθρώπους σώσαι, ο παραχωρήσας μοι θλίψεις τοιαύτας δια τας πολλάς και μεγάλας μου αμαρτίας και ουχί δι’ αίρεσιν η βλασφημία τινά…».
Κατά δεύτερον λόγο η υπομονή του Αγίου οφείλεται στη θεία ενίσχυση. Και τούτο γιατί επαληθεύθηκε το ψαλμικόν: «κατά το πλήθος των οδυνών μου εν τη καρδία μου αι παρακλήσεις σου εύφραναν την ψυχήν μου». Οι παρακλήσεις του Αγίου Πνεύματος ήσαν τέτοιες, ώστε όχι μόνον να ισοζυγίζουν τις θλίψεις, τους πόνους από τους βασανισμούς και τα δάκρυα του Οσίου, αλλά και να υπερχειλίζουν στην καρδία του Αγίου τον θείο έρωτα, που του έγινε «άρτος ημέρας και νυκτός». Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Θείου αγγέλου, που κατέβηκε στη φυλακή και πρόσφερε σ’ αυτόν το Σώμα και Αίμα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και ένεκα τούτου του θαύματος και της υπέρ νουν θείας όρασης και αντίληψης με θεία έξαρση σύνθεσε και έγραψε με κάρβουνο στο τοίχο της φυλακήςτον παρακλητικό κανόνα προς το Άγιο Πνεύμα, που αρχίζει:
Ὁ μάννᾳ Ἰσραήλ* ἐν ἐρήμῳ τῷ πάλαι* θρέψας, ὁ Αὐτός* τήν ψυχήν μου πεινῶσαν,* πλήρωσον, Δέσποτα, Πνεύματος θείου,* ἵνα εὐαρέστως Σοί πάντοτε θεραπεύω,* πίστει γνησίᾳ καί δόξῃ πάντοτε.
Επίσης τα παρακάτω τροπάρια του Κανόνα υπονοούν τη Θεία οπτασία του Αγγέλου, που του μετέδωσε το Σώμα και Αίμα του Κυρίου.
Ἐγώ μέν, Ἀγαθή,* γῆ καί σποδός ἐνυπάρχων,* ἀΰλοις Σου σεπτοῖς* Λειτουργοῖς, ὕμνον ἄδω* Τρισάγιον, ὅν δέχου Τριάς Ἁγία,* ἡ μόνη ἀθάνατος, ἐς ἀεί προσκυνουμένη* καί τῷ δούλῳ Σου ἐπίβλεψον.
Ἀνυμνῶ σεπταῖς* οὐρανίαις Δυνάμεσι* ὁμοῦ ὁ δοῦλος Σου,* ὁ σποδός ἐνυπάρχων,* φόβῳ κείμενος* τῶν πάντων ὑποκάτω,* Σέ προσκυνῶν* καί ἐν ἀγάπῃ κραυγάζων,* Κύριε Θεέ,* Τριάς Ἁγία δόξα Σοι.
Ο Θεός οδηγούσε αυτόν μέσα απ’ αυτή τη σκληρή οδό για την τελειότητα. Αυτό φαίνεται και στην προτροπή μάλιστα του Θείου Αγγέλου, που του εμφανίσθηκε και του είπε: «Μάξιμε, να κάνης υπομονή εις τα ενταύθα δεινά δια να εκφύγης τα δεινά της αιωνίου κολάσεως». Έτσι ο Άγιος Μάξιμος, από θεία πληροφορία, απόκτησε πλήρη επίγνωση ότι εκπληρώνει το θείο θέλημα, σαν ήταν εγκαταλειμμένος και θεωρούμενος βδέλυγμα απ’ όλους, ξένος σε ξένη χώρα.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ.Ο Παρακλητικός Κανόνας στο Άγιο Πνεύμα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, που χρησιμοποιείται από τη Ρωσική Εκκλησία και υπάρχει στο Ρωσικό μηνιαίο του Μαΐου, έχει εκδοθεί πρόσφατα (ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ) από τον Εκδοτικό οίκο ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ με ενέργειες της οικογένειας του γράφοντος.
Στο βιβλίο υπάρχει το κείμενο του Παρακλητικού κανόνα στην ελληνική υμνογραφική γλώσσα, καθώς και αναλυτικός σχολιασμός. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να απευθύνονται στον εκδοτικό οίκο στο τηλέφωνο: 210 32 24 819.
(Απόσπασμα από την ανέκδοτη εργασία μας -Μελετήματα στον Όσιο Μάξιμο τον Γραικό).