Τριάντα τρία χρόνια χωρίς τον Ταρκόφσκι
Για τη συλλογική έκδοση του τόμου «Aντρέι Ταρκόφσκι – Ο ποιητής της έβδομης τέχνης» (εκδ. Το Μέλλον).
Οι εκδόσεις Το Μέλλον εξέδωσαν το ολιγοσέλιδο, συνοπτικό βιβλίο Aντρέι Ταρκόφσκι – Ο ποιητής της έβδομης τέχνης που περιλαμβάνει άρθρα ελλήνων κριτικών –Γιώργου Ρούσσου, Τάσου Ρέτζιου, Θοδωρή Κουτσογιαννόπουλου, Σταύρου Γανωτή, Τάσου Γουδέλη, Αχιλλέα Κυριακίδη και του γράφοντα– για όλες τις ταινίες του Ρώσου σκηνοθέτη, δύο εισαγωγικά κείμενα και μια συνέντευξή του.
Ο μύστης της τέχνης, Ταρκόφσκι, με γοητεύει αναπόδραστα, με υπνωτίζει και με θαμπώνει με τις πανέμορφες εικόνες και τις υποβλητικές ιδέες του, όταν τις επενδύει σε μια αφήγηση και δεν αφήνεται στην εντονότατη αφαίρεση και στο φαντασμαγορικό χάος.
Οι ταινίες που προσωπικά προτιμώ από τα φιλοσοφικοποιητικά φιλμ του Ταρκόφσκι είναι το Αντρέι Ρουμπλιόφ (1966), το Στάλκερ (1978), το Σολάρις (1972) και η πρώτη του μεγάλου μήκους Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν (1962), γιατί τα βρίσκω εξαιρετικά συνεκτικά, συμπαγή και αρμονικά, στην αισθητική, στο νόημα αλλά και στην αφήγησή τους.
Ο μύστης της τέχνης, Ταρκόφσκι, με γοητεύει αναπόδραστα, με υπνωτίζει και με θαμπώνει με τις πανέμορφες εικόνες και τις υποβλητικές ιδέες του, όταν τις επενδύει σε μια αφήγηση και δεν αφήνεται στην εντονότατη αφαίρεση και στο φαντασμαγορικό χάος. Ο υπαρξιακός, χριστιανικός ιδεαλισμός του Ταρκόφσκι σε προ(σ)καλεί, οφείλεις να τον δεχτείς, άλλοτε το κάνεις και άλλοτε οι μορφικές εκδηλώσεις του μπορεί ίσως να σε κουράσουν. Όταν ο Στάλκερ προχωρεί δύσκολα στη δυσεξιχνίαστη no man’s land, τσαλαβουτώντας μέσα στα νερά, μας μαγνητίζει και μας κάνει να παρακολουθούμε με αγωνία την ασαφή προσπάθειά του. [Ο Ταρκόφσκι ταυτίζεται με τον Στάλκερ, έναν μισότρελο οδηγό-μύστη των ανθρώπων που ψάχνουν κάτι διαφορετικό]. Όταν όμως στη Νοσταλγία (1982), ο ήρωας προσπαθεί να περάσει μέσα από την πισίνα κρατώντας αναμμένο το κερί και αυτό συνεχώς του σβήνει αναγκάζοντάς τον να το ξανανάψει και να ξαναδιασχίσει τη λιμνούλα, στο τέλος ο θεατής ίσως κουραστεί.
Αντιλαμβανόμαστε ότι στα φιλμ του Ρώσου μεταφυσικού, πραγματοποιείται μια μεγαλειώδης και συνάμα ταπεινή, στοχαστική, περιπετειώδης και ζοφερή πορεία αναζήτησης γεμάτη ρίσκα και δοκιμασίες. Η διαδρομή αυτή παίρνει σάρκα και οστά και ζωγραφίζεται με διαφορετικό τρόπο από ταινία σε ταινία. Το σαγηνευτικό μα και οδυνηρό, επικίνδυνο ταξίδι εξερεύνησης, η ταρκοφσκική έρευνα με σκοπό την αλήθεια, το νόημα της ύπαρξης, την καταγραφή της εμπειρίας του χρόνου και του θανάτου, τη δημιουργία και την αρετή, ξεκινούν συνήθως από το στατικό κι ενδεχομένως αλλοτριωμένο σήμερα που είναι συχνά επώδυνο, βαλτωμένο σε μια άθλια πραγματικότητα. Η πορεία αναζήτησης προχωρά κοπιαστικά, είναι κυρίως πνευματική πορεία, παρ’ όλο που έχει μια μαγευτική και πλούσια εικόνα. Οδεύει προς το επέκεινα και το διαφορετικό, προς έναν ιδιαίτερο τόπο και χρόνο. Αυτό γίνεται φανερό στον καινούργιο κόσμο που μας αποκαλύπτεται στο Σολάρις και το Στάλκερ. Πρόκειτα για την ταρκοφσκική «Ζώνη» που συναντάμε στο Στάλκερ.
Είναι μια αληθινή αποκάλυψη, ακόμη και με τη θρησκευτική έννοια. Ο σκοπός του ταξιδιού, ο άλλος τόπος, είναι συνυφασμένος με έναν μελλοντικό, απώτερο χρόνο. Έναν διευρυμένο, διεσταλμένο χρόνο ο οποίος βρίσκεται υπό διερεύνηση. Αυτό είναι, επίσης, αισθητό στον Αντρέι Ρουμπλιόφ ως πέρασμα του χρόνου, που καταλήγει στην ωρίμανση του αγιογράφου Ρουμπλιόφ, ο οποίος αποφασίζει να εξέλθει από την απραξία του και να ξαναζωγραφίσει. Το κινηματογραφικό και ζωγραφικό fresco φωτίζεται μέσα από την ιδιόμορφη και ευφάνταστη ποιητική του Ταρκόφσκι. Η αισθητική της ποίησής του είναι ελεγειακή και ιερατική. Το επέκεινα, η ουτοπία και ο διαφορετικός κόσμος, βρίσκεται στον μελλοντικό, υπό αναζήτηση, απώτερο χωροχρόνο. Λούζονται μαζί από μια μεταφυσική αύρα, από ένα μυστικιστικό κλίμα, φορτισμένα και φορτωμένα με ομιχλώδεις μεταφυσικές σημασίες.
Η αισθητική του Ταρκόφσκι χαρακτηρίζεται συχνά από μεγάλα σε διάρκεια, ζωγραφικά πλάνα εικαστικής ομορφιάς και από τους σύμφυτους, αργούς και σε μάκρος χρόνους τους.
Η μεταφυσική σύλληψη, από τον Ταρκόφσκι, αυτού του εξαιρετικού, διαφορετικού σύμπαντος που αποτελεί τον ουτοπικό σκοπό του αλησμόνητου ταξιδιού, έχει σχέση με το άλογον, το ανορθολογικό και τον μυστικισμό, με τις ταρκοφσκικές αξίες της αγάπης, της χάρης, της πίστης, της πνευματικής φώτισης και της μνήμης ή της νοσταλγίας, τις ηθικές, θρησκευτικές και μεταφυσικές αξίες του, την αναζήτηση του Θεού. Το μεταφυσικό επέκεινα, οι αξίες, αναζητήσεις και στόχοι του σκηνοθέτη, που σχετίζονται με την ποιητική σύλληψη των πραγμάτων, συναντώνται σε όλα τα φιλμ του. Η αισθητική του Ταρκόφσκι χαρακτηρίζεται συχνά από μεγάλα σε διάρκεια, ζωγραφικά πλάνα εικαστικής ομορφιάς και από τους σύμφυτους, αργούς και σε μάκρος χρόνους τους. Το βιβλίο Aντρέι Ταρκόφσκι – Ο ποιητής της έβδομης τέχνης προσπαθεί να συλλάβει ευσυνείδητα, με ενάργεια, τις παραπάνω κινηματογραφικές και φιλοσοφικές πλευρές του έργου του Ρώσου σκηνοθέτη
Θόδωρος Σούμας