του Μυργιώτης Παναγιώτης
Μαθηματικός
Ο Πίνδαρος της εκκλησιαστικής ποιήσεως γεννημένος στη Συρία, και, πιθανώς Εβραϊκής καταγωγής, αναδείχτηκε Άγιος της Εκκλησίας μας. Ο ατάλαντος, φαινομενικά, ψάλτης έγινε μέγας υμνωδός. Αναφερόμαστε στον εορτάζοντα την 1η Οκτωβρίου κάθε έτος Άγιο Ρωμανό τον Μελωδό.
Τόπος καταγωγής τα Έμεσα της Συρίας ( σήμερα ονομάζεται Χόμς ) όπου έμαθε και τα πρώτα γράμματα. Χειροτονήθηκε διάκονος στη Βηρυτό. Επί Αναστασίου του Α’ (491-518 μ.Χ.) βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη να διακονεί στο μοναστήρι της Παναγίας της «εν τοις Κύρου».Συμμετείχε στις αγρυπνίες στο ναό της Παναγίας των Βλαχερνών.
Εκεί έβλεπε Χριστιανούς να προσκυνούν με πίστη την εικόνα της Παναγίας, να προσεύχονται και να ικανοποιούνται τα αιτήματά τους. Επίσης, είχε πόθο να γράψει ποιήματα για να δοξολογήσει τον Χριστό. Σκέφθηκε. λοιπόν: «Εδώ στο μοναστήρι μας η Παναγία, μέσω της θαυματουργού εικόνας της, εκπληρώνει τόσα και τόσα αιτήματα των Χριστιανών. Δεν την παρακαλώ κι εγώ να μου κάνει μία χάρη; Τόσο την αγαπώ, τόσο την ευλαβούμαι. Στο μοναστήρι της, στον ναό της υπηρετώ. Ας της ζητήσω κι εγώ κάτι». Πίστευε ότι η Θεομήτωρ δεν θα αρνηθεί το αίτημά του.
Στον όρθρο των Χριστουγέννων ο Ρωμανός διαβάζει μερικούς στίχους όχι σωστά και αντικαθίσταται από άλλο ψάλτη. Αποσύρεται στο κελίο του και βλέπει σε όνειρο την Παναγία να του δωρίζει το χάρισμα της υμνογραφίας.
Διαβάζομε στο συναξάρι «επιφανείσης αυτώ της Υπεραγίας Θεοτόκου κατ’ όναρ, και τόμον χάρτου επιδοούσης και κελευσάσης αυτό καταφαγείν. Έδοξεν ουν ανοίξαι το στόμα και καταπιείν τον χάρτην».Έλαβε το χάρισμα και ανεβαίνει στον άμβωνα και με θεία έμπνευση ψάλλει το γνωστό μας τροπάριο « η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει…».Οι Χριστιανοί αντιλαμβάνονται ότι ο ψυχικός κόσμος του διακόνου Ρωμανού έχει αλλάξει. Ο Θεός και ο ίδιος ο Ρωμανός γνωρίζει τα συναισθήματά του εκείνη την στιγμή. Από Ρωμανός ο διάκονος έγινε Ρωμανός ο Μελωδός.
Ο διαπρεπής καθηγητής Τωμαδάκης Νικόλαος γράφει: «Ρωμανός ο μελωδός. Ο των ποιητών της χριστιανικής Ελλάδος και του χριστιανισμού εν γένει, ισοστάσιος προς τον προφητάνακτα Δαβίδ, αποκληθείς δε και Πίνδαρος της εκκλησιαστικής ποιήσεως».
Η Χάρη του Αγίου Πνεύματος αρχίζει να χαρίζει στον Άγιο Ρωμανό εμπνεύσεις ποιητικές, περιεχόμενο λόγου γεμάτο από όμορφες και θεολογικές έννοιες και συγχρόνως μουσικά σχήματα ταιριαστά στον εκκλησιαστικό χώρο, γλυκύτατα και μελωδικότατα. Συνήθως συνθέτει και την μελωδία, για αυτό ονομάστηκε Μελωδός.
Το περιεχόμενο των ύμνων του Αγίου αναφέρεται στην Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, εκκλησιαστικά γεγονότα, βίους Αγίων και καλύπτει τις λατρευτικές συνάξεις όλου του ημερονυκτίου, όλου του έτους, (Μ. Τεσσαρακοστής, των Αγίων όλων των μηνών) και ειδικών ευχολογικών περιστάσεων.
Η τεχνική του έργου του είναι θαυμαστή. Με απλό λόγο και κατανοητό εκφράζει μεγάλα θεολογικά μηνύματα. Σημαντική είναι η συνεισφορά του την εποχή που η εκκλησία ταλανίζεται από τις αιρετικές δοξασίες των μονοφυσιτών.
Αναφέρεται ότι στο μοναστήρι Παναγία « εν τοις Κύρου» περισώθηκαν περί τα χίλια έργα του Αγίου. Τα περισσότερα απωλέστηκαν και σήμερα σώζονται μόνο ογδόντα.
Μεταξύ των πιο γνωστών έργων είναι τα κοντάκια για:
Τη Γέννηση του Χριστού. Το Μαρτύριο του Αγίου Στεφάνου. Το Θάνατο ενός Μοναχού. Της Δευτέρας Παρουσίας. Του Άσωτου Υιού. Της Ανάστασης του Λαζάρου. Του Θρήνου του Αδάμ (για την Κυριακή των Βαΐων) και της Προδοσίας του Ιούδα.
Από τα άλλα κοντάκιά του ένα από τα πιο γνωστά είναι ο ύμνος, «Ψυχή μου, ψυχή μου, ἀνάστα, τί καθεύδεις..», ο οποίος ψάλλεται ως μέρος της ακολουθίας του Μεγάλου Κανόνος του Αγίου Ανδρέα την Πέμπτη της πέμπτης εβδομάδος της Μ. Σαρακοστής.
Ο Ρωμανός είναι ένα από τα πολλά πρόσωπα στα οποία έχει αποδοθεί η σύνθεση του Ακάθιστου Ύμνου.
Η ποίηση του Ρωμανού του Μελωδού εκφράζει την ίδια την εποχή του, τους πόθους και τις ελπίδες εκείνων των ανθρώπων. Γι΄ αυτό και το έργο του δεν εξετάζεται μόνο από θρησκευτικής άποψης ή λογοτεχνικής αλλά και ιστορικής και λαογραφικής. Η γλώσσα του απλή, χωρίς στόμφους, και όπου παρουσιάζεται ρητορική μακρολογία επειδή έτσι επιβαλλόταν από την ανάγκη των τότε λειτουργικών πλαισίων, αυτή γίνεται χωρίς να κουράζει. Γενικά οι φράσεις του περιέχουν μια πλαστικότητα, μεστή νοημάτων κατά μια άψογη τεχνική όπως παραδέχονται ειδικοί.
Ο διάσημος Γερμανός βυζαντινολόγος καθηγητής Κρουμβάχερ, πλέκει το εγκώμιο του Ρωμανού. Η κριτική, λέει, ανακήρυξε τον Ρωμανό σαν τον μεγαλύτερο ποιητή του Βυζαντινού αιώνα, αληθινό Πίνδαρο αυτού. Κατείχε ανεξάντλητο πλούτο ιδεών, ανυπέρβλητη πλαστικότητα φράσεως, μεστή και δυνατή γλώσσα, θησαυρό αρμονίας ποικίλων και καλλιτεχνικών ρυθμών.
Ο Ρωμανός χρησιμοποίησε το ποιητικό εκείνο είδος πού λέγεται εκκλησιαστικός ύμνος και του χάρισε την τελειότερη μορφή. Ο ύμνος αποτελείται από το Κοντάκιον (προσόμοιον ή κουκούλιον), τους Οίκους και το Εφύμνιον και στηρίζεται πάνω στο νόμο της ισοσυλλαβίας και ομοτονίας. Μαζί με το ποιητικό κείμενο συνέθετε ο ίδιος και τη μουσική ή έδενε το νέο ποίημα πάνω σε παλιότερη μουσική σύνθεση. Το είδος αυτό της ποίησης κυριαρχεί και σήμερα στην εκκλησιαστική ποίηση
Λειτουργικά κείμενα
Ἀπολυτίκιον Ἦχος δ’. Ταχὺ προκατάλαβε.
Ὡς σάλπιγξ θεόληπτος, τῶν οὐρανίων ᾠδῶν, ἐνθέως ἐφαίδρυνας, τὴν Ἐκκλησίαν Χριστοῦ, τοὶς θείοις σου ἄσμασι, σὺ γὰρ τῆς Θεοτόκου, ἐμπνευσθεῖς τὴ ἑλλάμψει, ἔνθεος ὑμνηπόλος, ἐγνωρίσθης ἐν κόσμῳ, διὸ σὲ πόθω τιμῶμεν, Ρωμανὲ Ὅσιε.
Έτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος δ’.
Ἐν σοὶ Πάτερ ἀκριβῶς διεσώθη τὸ κατ᾽ εἰκόνα· λαβὼν γὰρ τὸν σταυρόν, ἠκολούθησας τῷ Χριστῷ, καὶ πράττων ἐδίδασκες, ὑπερορᾷν μὲν σαρκός, παρέρχεται γάρ· ἐπιμελεῖσθαι δὲ ψυχῆς, πράγματος ἀθανάτoυ· διὸ καὶ μετὰ Ἀγγέλων συναγάλλεται, Ὅσιε Ῥωμανὲ τὸ πνεῦμά σου.