Έρευνα: πρωτοπρεσβύτερος Δημήτριος Αθανασίου(χημικός)
Εισαγωγικά
Σε παλιότερα άρθρα ασχοληθήκαμε ιδιαιτέρως με το θέμα της Αγίας Οικίας (SantaCasa) και τη σχέση της με την ιστορία της Άρτας. Η Αγία Οικία θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα Θεομητορικά προσκυνήματα των Παπικών και βρίσκεται στο Λορέτο της Ιταλίας.
Στο δημοσιευμένο άρθρο με τίτλο: Οι Ιερές Πέτρες Της Santa Casaτου Loreto, ο δρόμος των Αγγέλων και η δική μας Θάμαρη Κομνηνή, παρουσιάσαμε τη Ρωμαιοκαθολική παράδοση για το θέμα καθώς και τα νεότερα δεδομένα από τις έρευνες του Ακαδημαϊκου Χάρη Κουδούνα και του ιστορικού ερευνητή Fernando Frazzotti.
Απαραίτητα ιστορικά στοιχεία που πρέπει να γνωρίζουμε
Αγία οικία (Santa Casa») ονομάζεται το σπίτι στο οποίο έζησε η Παναγία. Σύμφωνα με την παλιά παράδοση, που είναι πλέον σήμερα επαληθευμένη και αποδεδειγμένη από τις ιστορικές και αρχαιολογικές έρευνες,το σπίτι της Παναγίας στην Ναζαρέτ αποτελούνταν από δύο μέρη: από μία σπηλιά η οποία ήταν σκαμμένη σε βράχο και η οποία μέχρι τώρα τιμάται στον Ευαγγελισμό και από ένα δωμάτιο τοιχοδομημένο με λίθους (πέτρες) από ψαμμίτη .
Η Ρωμαιοκαθολική παράδοση για την Αγία Οικία
Το 1291, έτος που καταλήφθηκε το Φρούριο του Αγίου Ιωάννη της Άκκρας (πόλη-λιμάνι της Παλαιστίνης), γεγονός που σήμανε και το τέλος των Σταυροφοριών και της παρουσίας των Φράγκων στην Παλαιστίνη, συνέβη το εξής εκπληκτικό. Στις 9 ή 10 Μαΐου, ή στις 22 Μαΐου με το Γρηγοριανό ημερολόγιο, (και κατ΄ άλλους στις 21 Μαΐου) Άγγελοι εξ ουρανού προβλέποντας τη μελλοντική εισβολή των Τούρκων και των Μαμελούκων παρέλαβαν υπό των πτερύγων τους την οικία της Αγίας Οικογένειας, που στο μεταξύ οι Άγιοι Απόστολοι είχαν μετατρέψει σε εκκλησία, και τη μετέφεραν από τη Ναζαρέτ στη σημερινή Κροατία, στη περιοχή Σουσάκ και συγκεκριμένα στο λόφο του Τερσάττο, (σημερινό Τρσατ στα περίχωρα της Ριέκα). Υπόψη ότι στη θέση αυτή βρίσκεται σήμερα εκκλησία του 15ου αιώνα αφιερωμένη στην «Παναγία της θάλασσας». Τριάμισι χρόνια αργότερα, το 1294, λίγο πριν την εισβολή των Τούρκων στην περιοχή, άγγελοι εξ ουρανού μετέφεραν για δεύτερη φορά την Αγία Οικία από το Σουσάκ, στην απέναντι πλευρά της Αδριατικής, σε λόφο του δάσους Λορέτο της Ιταλίας, κοντά στην Ανκόνα. Όταν το γεγονός αυτό έγινε ευρύτερα γνωστό, με σχετικό διάταγμά του ο Πάπας Σίξτος Δ΄ το 1491 ανακήρυξε όλη τη γύρω περιοχή ιδιοκτησία του Βατικανού, όπου και οικοδομήθηκε η σπουδαία εκκλησία Παναγία του Λορέτο εντός της οποίας φέρεται η «Σάντα Κάζα» (= Αγία Οικία). Έτσι άρχισαν να καταφθάνουν στην περιοχή χιλιάδες προσκυνητών με συνέπεια να καταστεί σπουδαίο προσκύνημα μέχρι σήμερα, ειδικότερα τις ημέρες εορτασμού, στις 25 Μαρτίου (του Ευαγγελισμού), στις 15 Αυγούστου (της Κοίμησης της Θεοτόκου), στις 8 Σεπτεμβρίου και το τριήμερο 8 – 10 Δεκεμβρίου.
Η έρευνα των Χ.ΚΟΥΔΟΎΝΑ και Fernando Frazzotti
Οι παραπάνω ιστορικοί ερευνητές απέδειξαν ότι οι άγγελοι της Ρωμαιοκαθολικής παράδοσης δεν ήταν άγγελοι του ουρανού, αλλά οι Άγγελοι Κομνηνοδουκάδες του κράτους (Δεσποτάτου) της Ηπείρου. Οι πέτρες φιλοξενήθηκαν στο μοναστήρι της Πόρτα Παναγιάς Πύλης Τρικάλων και στη συνέχεια μέσω της Άρτας μεταφέρθηκαν στην Ιταλία.
Ο ιστορικός ερευνητής Fernando Frezzoti αποδεικνύει με βάση τη μελέτη ιστορικών δεδομένων (και όχι μόνο ), ότι στην Άρτα οι πέτρες φυλάχτηκαν στο κάστρο της Άρτας και στην Παρηγορήτισσα για τρία περίπου χρόνια.
Επίσης ο Ακαδημαϊκός και ιστορικός Χάρης Κουδούνας εντοπίζει στην Ιταλία το προικοσύμφωνο της Θάμαρ (κόρης του Νικηφόρου και εγγονή της Αγίας Θεοδώρας), όπου εκεί αποκαλύπτεται και ένα άλλο μεγάλο μυστικό. Στο προικοσύμφωνο για τον γάμο της με τον Φίλιππα του Τάραντα ορίζεται, ότι μέσα στα προικώα αντικείμενα περιλαμβάνεται η οικία της ΠΑΝΑΓΙΑΣ, από την Ναζαρέτ….
Νεότερα στοιχεία από την έρευνα του Fernando Frezzoti
Ο ιστορικός ερευνητής Fernando Frezzoti μάς έστειλε μια νέα του εργασία με νεότερα στοιχεία για το θέμα. Μερικά από τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής.
Α.Η μεταφορά των πετρών της Αγίας Οικίας στην Ιταλία έγινε σε τέσσερις φάσεις που διήρκησαν από το 1273-1294 δηλ. διήρκησαν 21 χρόνια.
Β.Η πρώτη φάση έγινε τον Αύγουστο του 1273. Περιλάμβανε τη μεταφορά των Αγίων Πετρών από τη Ναζαρέτ στο λιμάνι της Άκκρας και μετά στην Κύπρο. Εκεί παρέμειναν 10 χρόνια (από το 1273 -1283) και τη φύλαξή τους είχαν αναλάβει το τάγμα των Σταυροφόρων «Οι ιππότες του ναού». Βασικός σχεδιαστής της επιχείρησης ήταν ο Πάπας Γρηγόριος Ι.
Γ.Η δεύτερη φάση της μεταφοράς ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1283 και η διαδρομή ήταν: ΚΎΠΡΟΣ-ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΑ(ΒΟΛΟΣ) – ΦΑΡΣΑΛΑ-ΛΟΞΑΔΑ (παλιά ΛΥΚΟΥΣΑΔΑ)-ΠΥΛΗ ΤΡΙΚΑΛΩΝ. Βασικός στρατιωτικός συντονιστής της μεταφοράς ήταν ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΟΥΚΑΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ. Αυτός ήταν νόθος γιός του Μιχαήλ Β με τη Γαγγρινή, αλλά τον ανέθρεψε η Οσία Θεοδώρα. Ο Ιωάννης ακολούθησε στην Ιταλία την αδελφή του Ελένη, όταν αυτή παντρεύτηκε τον Μαμφρέδο της Σικελίας και ήταν στρατιωτικός του τάγματος των Αντζού.
(ΣΧΟΛΙΟ. Αυτή η διαδρομή είναι και η βασική διαφωνία των ερευνητών Χ. Κουδούνα και Fernando Frezzoti. Ο Χ. Κουδούνας πιστεύει ότι οι πέτρες από την Κύπρο μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και από εκεί στην Πύλη των Τρικάλων, ακολουθώντας διαφορετική διαδρομή).
Στην Πύλη οι πέτρες έμειναν από το 1283-1291 και την φύλαξή τους είχε αναλάβει πάλι το τάγμα των Ιπποτών του Ναού.
Δ.Η Τρίτη φάση της μεταφοράς των Αγίων πετρών έγινε τον Μάϊο του 1291. Από την Πύλη μεταφέρθηκαν στην Άρτα και έμειναν μέχρι το 1294 (τρία χρόνια).Στην επιχείρηση συμμετείχε ενεργά ο γιος της Αγίας Θεοδώρας Νικηφόρος ο Α και στη φύλαξη των πετρών συμμετείχε η οικογένεια των Αγγελο-Κομνηνοδουκάδων.
Ε. Η τελευταία φάση μεταφοράς των πετρών ήταν από τον Σεπτέμβριο 1294 έως 10 Δεκεμβρίου του 1294 και αυτές μεταφέρθηκαν σύμφωνα με τη διαδρομή ΑΡΤΑ – ΑΝΚΟΝΑ-ΛΟΡΕΤΟ. Σχεδιαστής της επιχείρησης ήταν ο Πάπας Κελεστίνος Ε και στρατιωτικός υπεύθυνος της επιχείρησης ήταν και ο γιός του ΙΩΆΝΝΗ Α Βαρθολομαίος που ανήκε σε τάγμα Σταυροφόρων μαζί με τον Γκυ Β ντε- Λα-Ρος και ΖAKVTEMOLAI.
Έτσι ανατρέπεται όλη η Ρωμαιοκαθολική παράδοση για τη μεταφορά της Οικίας στην Κροατία και μετά στο Λορέτο. Η φύλαξη των Αγίων πετρών στον τελικό τους προορισμό ήταν η οικογένεια των Αγγελο-Κομνηνοδουκάδων της ιταλικής διακλάδωσης.
Ένα άλλο συγκλονιστικό στοιχείο που περιλαμβάνει η εργασία του Fernando Frazzotti είναι και ο παραπάνω πίνακας ζωγραφικής του Alessandro Padovanoτου 1507. Ο πίνακας Βρίσκεται στις Συρακούσες στο Μουσείο Palazzo Bellomo. Επιγράφεται «Η Μεταφορά της Αγίας Οικίας».
Στον πίνακα παρατηρούμε να μεταφέρεται η Αγία Οικία από Αγγέλους πάνω στα κύματα (σύμφωνα με τη Ρωμαιοκαθολική παράδοση),ενώ στο βάθος φαίνονται τα χαρακτηριστικά του τόπου απ΄ όπου μεταφέρεται.
Ο ερευνητής σημειώνει τα εξής:
«Θα ήταν προτιμότερος ο τίτλος: «Η αποχώρηση της Αγίας Οικίας από το κάστρο της Άρτας», αφού στο βάθος εμφανίζεται αυτή η πόλη, όπου διατηρήθηκε η Αγία Οικία από τις 9 Μαΐου 1291 έως τις 10 Σεπτεμβρίου 1294 περίπου. Ο πίνακας δείχνει ότι η Αγία Οικία μεταφέρεται από τρεις αγγέλους, ακριβώς την ώρα που ξεκίνησε το θαλάσσιο ταξίδι που θα την οδηγούσε στον τελικό της προορισμό.
Στο βάθος παρουσιάστηκε ο τόπος αναχώρησης, μια πόλη/κάστρο/λιμάνι που βρίσκεται στις εκβολές ενός ποταμού.
Στα αριστερά της εικόνας διακρίνεται μια γέφυρα ποταμού. Έχει τέσσερα τόξα, εκτων οποίων το ένα είναι μεγαλύτερο από όλα, δίνοντάς του έτσι ένα χαρακτηριστικό σχήμα που το κάνει να ταυτίζεται με το Γεφύρι της Άρτας. Αυτή η γέφυρα, μετά από περισσότερους από πέντε αιώνες, εξακολουθεί να είναι το σύμβολο αυτής της πόλης και σήμερα.
Η πόλη/κάστρο της Άρτας ήταν στην πραγματικότητα δίπλα στον ποταμό Άραχθο. Για να ολοκληρωθεί η εικονογραφική συμμετρία της σκηνής, προκειμένου να ενσωματωθεί η αναπαράσταση της εικόνας με την παρουσία δυναμικών στοιχείων (η Άγια Οικία στη θάλασσα) και στατικών (ο τόπος αναχώρησης που είχε κρατήσει την Αγία Οικία μέχρι εκείνη τη στιγμή), οι δύο καλλιτέχνες εισήγαγαν στην εικόνα επίσης το άλλο πιο
χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό/μνημειακό στοιχείο της πόλης της Άρτας, το καμπαναριό(21 μ.) του κάστρου του. Οι διαστάσεις της Αγίας Οικίας, που μπορούν να συναχθούν από τις διαστάσεις της μικρής πόρτας και από αυτές των τριών αγγέλων που το φέρουν, φαίνονται ρεαλιστικές και συνεπείς με την Αγία Οικία που βρίσκεται στο Λορέτο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα κτίριο του οποίου η βάση είναι περίπου τέσσερα επί επτά μέτρα.
Ο πίνακας των Συρακουσών φαίνεται λοιπόν να επιβεβαιώνει την υπόθεσή μας για το δρομολόγιο των Ιερών Πετρών από τη Ναζαρέτ στην Κύπρο, στη συνέχεια από την Κύπρο στη Δημητριάδα και από εδώ τη διαμονή στην Πύλη και στη συνέχεια το πέρασμα και τη στάση για την Άρτα και τελικά να φτάσει στην Ανκόνα.
Η ανακάλυψη του τοπίου της Άρτας στον πίνακα που σώζεται στις Συρακούσες καθιστά την προηγούμενη ερμηνεία της «παράδοσης του Λορέτο» εντελώς ανεπαρκή. Σύμφωνα με αυτή την παραδοσιακή ιστορία, μάλιστα, η Αγία Οικία μεταφέρθηκε με θαύμα εν πτήσει από τους αγγέλους πρώτα στο Τρσάτ της Κροατίας το 1291 και μετά το 1294 στο Λορέτο.
Η Άρτα και το δεσποτάτο της Ηπείρου έπεσαν υπό τουρκική κατοχή στις 24Μαρτίου 1449, δηλαδή τέσσερα χρόνια πριν από την Κωνσταντινούπολη. Το καμπαναριό του Κάστρου της Άρτας στην πραγματικότητα φαίνεται να εξακολουθεί να φέρει το σύμβολο του σταυρού στην κορυφή της οροφής. Αυτό σημαίνει ότι οι συγγραφείς του πίνακα των Συρακουσών ήθελαν να αναπαραστήσουν την πόλη της Άρτας, όπως ακριβώς ήταν το 1294, δηλαδή τη χρονιά της μεταφοράς της Αγίας Οικίας.
Θα μπορούσε επομένως να υποτεθεί, ότι, τουλάχιστον μέχρι το 1507, η φράση του Ricci που καθόρισε τον τόπο της εναπόθεσης των πετρών που προηγήθηκε εκείνης του Loreto, «iuxtaflumenoppidumcollocatur» (δηλαδή, κοντά στον ποταμό όπου βρίσκεται ένα κάστρο), ερμηνευόταν σωστά για την Άρτα. «Ένα κάστρο» (oppidum), «που βρίσκεται» (collocatur), «κοντά
στον ποταμό» (iuxtaflumen).
Η λεπτομερής αναπαράσταση της Άρτας δημιουργήθηκε από δύο Ενετούς καλλιτέχνες για μια εκκλησία που βρίσκεται στις Συρακούσες, δηλαδή για ένα μέρος πολύ μακριά από την Άρτα. Αυτή η σκέψη είναι σημαντική γιατί υποδηλώνει ότι η Άρτα ήταν ήδη γνωστή ή ότι οι προσκυνητές πήγαιναν ήδη εκεί για να επισκεφθούν τα μέρη, όπου είχε περάσει η Αγία Οικία. Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί, ότι το 1507 η ενδιάμεση στάση της Άρτας ήταν παγκοσμίως γνωστή.
Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί ότι συνέβη ένα εξαιρετικό ιστορικό γεγονός που προκάλεσε τη διακοπή της ροής των προσκυνητών που κατευθύνονταν προς την Άρτα και είχε επίσης ως συνέπεια να ξεχαστεί η στάση στην Άρτα της Αγίας Οικίας. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι το τραυματικό γεγονός ήταν η οθωμανική κατάληψη της Άρτας.
Ιστορικά, η κατάληψη της Ηπείρου από τους Οθωμανούς συνέβη τη στιγμή που τα κείμενα που περιγράφουν τη μεταφορά της Αγίας Οικίας διαδίδονταν στην Ιταλία. Αυτά τα γραπτά περιέγραφαν τον τόπο της ενδιάμεσης στάσης στο κάστρο της Άρτας μέσα από τις τρεις γνωστές περιγραφές των Ricci (αναφέρθηκε παραπάνω), Spagnoli και Tolomei.
Μπορούμε λοιπόν να δηλώσουμε ότι η λανθασμένη ταύτιση με το μακρινό Trsat (που βρίσκεται κοντά στη Ριέκα στην Κροατία) θα μπορούσε να προέκυψε λόγω της συναφούς, ξαφνικής, βίαιης οθωμανικής κατοχής της Άρτας, της Ηπείρου και των γειτονικών περιοχών.
Η ένδειξη του Trsat κοντά στη Ριέκα στην Κροατία ήταν τόσο αφύσικη και μακριά από την ιστορία που έπρεπε να δοθεί μια υπερφυσική εξήγηση για να τη δικαιολογήσει.
Η σαφής αναπαράσταση της Άρτας μέσα στον πίνακα της «Μεταφοράς των Συρακουσών» είναι η σιωπηλή, παραδειγματική μαρτυρία του βάθους της πολιτιστικής διαίρεσης που, από τότε και μετά, χώριζε τη Δύση και τη Χριστιανική Ανατολή.