Επαγγέλματα που χάθηκαν-Τα χάνια

Της Αναστασίας Γ. Καρρά

Στη φωτο κάτω, το χάνι του Μιχάλη στην Άρτα (από το Αρχείο του Αριστοτέλη Ζάχου)

Εσωτερικό χανιού από γερμανική καρτ ποστάλ στις αρχές του 1900 όπως ήταν την εποχή που ταξίδευε στην περιοχή ο περιηγητής William M. Leake

Τα χάνια που ήταν διασκορπισμένα κατά μήκος του οδικού δικτύου, διαδραμάτισαν κοινωνικό κ οικονομικό ρόλο την εποχή εκείνη.Ταξιδιώτες, αγωγιάτες και μεταγωγικά ζώα έβρισκαν στο χάνι το φιλόξενο μέρος όπου εξασφάλιζαν εύκολα ξεκούραση, τροφή και διανυκτέρευση.Σε μερικά χάνια υπήρχε δίπλα τους ο πεταλωτής, ο σαμαράς και ο ταβερνιάρης. Συνήθως οι αγωγιάτες των ορεινών χωριών, λόγω των μεγάλων διαδρομών διανυκτέρευαν στα χάνια της πόλης και την επομένη ή μεθεπομένη επέστρεφαν στα χωριά τους με φορτωμένα ζώα.Τα τεράστια ριγωτά σακιά τα φόρτωναν στο σαμάρι, τα ισοζύγιαζαν στις πλάτες των μουλαριών και τα έδεναν με τριχιά από γίδινο μαλλί.Γράφει ο Κ.Τσιλιγιάννης στο βιβλίο του «Σεργιάνι στην παλιά Άρτα»…..Το «σουρτάρι», το καλύτερο και το πιο περήφανο ζώο, στολισμένο με χάντρες και κύπρο μεγάλο στο λαιμό, λαιμαριές πλουμιστές και με πούλιες στα καπίστρια, όλα αγορασμένα από τους τσαρουχάδες της Άρτας Γιώργο Κουτσούμπα και Τάχο Στάμο, έμπαινε μπροστά.Όλα τα μουλάρια και τα άλογα είχαν μικρά τσουξανάκια με διάφορους, ξεχωριστούς ήχους το καθένα, που μαζί με τα σουρτάρια και τα κυπριά έδιναν ένανεπιβλητικό αλλά γλυκό ήχο, έτσι που να αχολογούν τα ρέματα και τα λαγκάδια».

Οι χανιάτες ή χατζήδες έφτιαχναν διάφορα φαγητά για όσους έρχονταν από τα χωριά. Όσοι από τους ταξιδιώτες είχαν χρήματα κοιμόντουσαν σε απλά δωμάτια με δύο ή τρία μονά κρεββάτια που οι παλιοί σουμιέδες τους έκρυβαν αποικίες ολόκληρες από κοριούς.Όσοι δεν είχαν χρήματα ξημέρωναν όπως ήταν ντυμένοιστρωματσάδα ή σε παγκάκια.
Στα χάνια, εκτός από ξεκούραση και ανεφοδιασμό, οι κιρατζήδες αντάμωναν ανθρώπους με διαφορετική προέλευση και κουλτούρα. Η επικοινωνία μεταξύ τους έφερνε πληροφορίες ποικίλου ενδιαφέροντος, γνώσεις και γνωριμίες που διεύρυναν τον επαγγελματικό τους ορίζοντα. Έφερναν χαιρετίσματα από συγγενείς και φίλους,αντάλλασσαν κοινωνικές πληροφορίες για ότι είχε συμβεί στα μέρη τους,έκλειναν συμφωνίες για αγοραπωλησίες ζώων ή χωραφιών και αρκετές φορές συζητούσαν ακόμη και για προξενιά. Όσοι ταξίδευαν στις χώρες έξω από την Έλλάδα γίνονταν κοινωνοί ενός καινούργιου ή διαφορετικού τρόπου ζωής και κυρίως νέων ιδεών και γνώσεων.Έτσι, οι έμποροι και οι αγωγιάτες, ως μεσαία κοινωνικά στελέχη, που είχαν άμεση επαφή με τις λαϊκές -και όχι μόνο- τάξεις, μετάγγιζαν στον χώρο της υπόδουλης ρωμιοσύνης και όχι μόνο, τις γνώσεις και τις νεωτερικές ιδέες, όπως αυτές του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, που τις αντλούσαν από τα πολυσύχναστα πανδοχεία, τις άτυπες ακαδημίες της εποχής, καθώς και από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης στα οποία έφταναν.

Σύμφωνα με τον Κ. Τσιλιγιάννη η Άρτα είχε πολλά χάνια.Τα παλαιότεραήταν στην ανατολική πλευρά της πόλης όπου συναντούσες το μεγάλο χάνι του Καπούτση και στη δυτική πλευρα το χάνι της Ι. Μονής Κάτω Παναγιάς. Το χάνι του Καπούτση, πλούσιου αρχοντα, ήταν πριν το σπίτι του Ζορμπά και εξυπηρετούσε συνήθως αγωγιάτες και ταξιδιώτες από ταΤζουμέρκα και τα Ραδοβύζια. Το χάνι της Ι. Μονής Κάτω Παναγιάς ήταν το παλαιότερο και μεγαλύτερο . Ήταν εκεί που ειναι σήμερα το προαύλιο του Α’ Γυμνασίου Άρτας.Άλλα χάνια ήταν του Κοντογιάννη, του Καρατζένη,του Μιχάλη στη Γέφυρα,του Πάνου Παπακώστα, του Χουλιάρα, του Καραβασίλη και άλλα. Οι αγωγιάτες συνήθως έφευγαν απο την Άρτα στις 4 το απογευμα παρέα με άλλους 20-30 και με ένα καραβάνι 60-90 ζώα….

Τα εμπορεύματα
Ο ορεινός χώρος, και ειδικότερα της Ηπείρου, είχε συγκεκριμένους τομείς παραγωγής. Για τον 16ο-17ο αι. έχουμε τις εξής εξαγωγές προς τη Βενετία από την Ήπειρο :
Ενότητα βόρειας Ηπείρου, κέντρο εξαγωγής Αυλώνα: κερί, μέλι, δέρματα, μετάξι, βαφικές ύλες, ναυτικές κουβέρτες
Ενότητα κεντρικής Ηπείρου, κέντρο εξαγωγής Κέρκυρα: Δέρματα, κερί, μέλι, βαφικές ύλες, ναυτικές κουβέρτες, βελανίδια, μετάξι, μπαμπάκι, ελιές, λάδι, αλίπαστα, σταφίδα.
Ενότητα νότιας Ηπείρου, κέντρο εξαγωγής Άρτα: κερί, μέλι, ναυτικές κουβέρτες, βαφικές ύλες, μπαμπάκι, αλίπαστα, καπνά. Όπως βλέπουμε, κυριαρχούν οι βιομηχανικές πρώτες ύλες, ακατέργαστα δέρματα, βελανίδια, κερί, που χρησιμεύουν στην ναυπηγική, έπονται οι ναυτικές κουβέρτες (ονομαστές, όπως και οι κάπες), τυπικά προϊόντα κτηνοτροφίας, αλίπαστα, απαραίτητα στη ναυτιλία, και βαφικές ύλες. Η Άρτα συγκεκριμένα κατείχε στην Ήπειρο την δεύτερη θέση σε εμπορική κίνηση. Στους πίνακες του Σικελού οικονομολόγου X. Scrofani βλέπουμε πρώτο στις εξαγωγές της Άρτας το σιτάρι και έπονται στην έβδομη θέση τα χοντρά υφάσματα από μαλλί για κάπες, στην ενδέκατη θέση το ακαθάριστο μαλλί σε μπάλες και στην δέκατη έκτη θέση η οικοδομική ξυλεία απο την περιοχή της Πίνδου.

Τα βλαχοχώρια Συράκο και Καλαρίτες είχαν ιδιαίτερη ανάπτυξη σε χειροτεχνία και χρυσοχοία και το εμπόριο ναυτικών καπών. Κύρια εξαγώγιμα προιόντα από τα Τζουμέρκα, λόγω της κτηνοτροφίας « …ήσαν βούτυρον, τυρός εις ασκούς(τουλουμοτύρι) εύγευστος, ευφημισμένος, βραβευθείς εις την Διεθνή Έκθεση των Παρισίων (1889), τυρός λευκός (φέτα εις βαρέλια και εις άλλα δοχεία) ολόπαχος, κεφαλοτύρι εις κυλίνδρους βάρους 6-10 κιλών, κασέρι, λιπαρός, μαλακώτερος εις κεφάλια του αυτού, ως έγγιστα, βάρους, μυζήθρα, τυρός μάλλον σκληρός, εις σφαιρικά κεφάλια βάρους2-4 κιλών, τυρός «Αγράφων-Τζουμέρκων» παρεμφερής προς γραβιέραν, εις κεφάλια κυλινδρικά βάρους 8-18 κιλών, ίδιος τύπος τυρού πολυτελείας, το πρώτον κατασκευασθείς εις στάνην « Πέτρας-Σέλλωμα- Μελισσουργών» υπό του τυροκόμου Βασιλείου Ευαγ. Γκονέζου κατά το 1909 και κατά το αυτό έτος τυχών του Α’ Βραβείου εις την εν Αθήναις Έκθεσιν της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας και άλλα είδη»( Ν. Παπακώστα, Ηπειρωτικά σελ. 440)

Τα προϊόντα που μεταφέρονταν σε κοντινές αποστάσεις ήταν συνήθως αλάτι, σιτηρά, τυροκομικά, ξυλεία, κατράμι, ασβέστη κ.ά. Το αλάτι όσο και ο ασβέστης έβαζε τους κιρατζήδες σε μεγάλη έγνοια από τον φόβο της βροχής. Το μεν αλάτι η βροχή το λυώνει, ενώ ο ασβέστης ανάβει με το νερό, κινδυνεύοντας να κάψει και το ζώο, που το μεταφέρει. Γι’ αυτό είχαν χοντρά και αδιάβροχα από γιδόμαλλο σαΐσματα και κάπες με τα οποία σκέπαζαν το φορτίο.Στα χωριά των Τζουμέρκων χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες αλατιού λόγω της μεγάλης παραγωγής τυροκομικών προιόντων καθώς ήταν το μόνο μέσο για την συντήρησή τους.’ Αλλες φορές η ρουτίνα της εργασίας τους ήταν η μεταφορά ξυλείας, (γρεντιές, καυσόξυλα και ξυλοκάρβουνα) από το βουνό στον κάμπο. Κατά το φθινόπωρο συνήθιζαν να μεταφέρουν τα γαλακτοκομικά προϊόντα (κασέρια, βούτυρα, τυριά από τα υπαίθρια τυροκομεία- μπατζαριά τα έλεγαν) στις πόλεις και αλλού όπου υπήρχε ζήτηση. Από την Άρτα συνήθως μετέφεραν προς τα χωριά τους εμπορεύματα για τα καταστήματα και είδη μονοπωλίου, δηλαδή πετρέλαιο, αλάτι και σπίρτα. Κατά τον Μεσοπόλεμο Τζουμερκιώτες κιρατζήδες κατόρθωσαν να μεταφέρουν από την Άρτα στα Άγναντα, απόσταση 80 περίπου χιλιομέτρων, μία βαρειά ηλεκτρογεννήτρια, ισορροπώντας την σε 4 μουλάρια, που είχαν συγχρονικό βηματισμό!Και μέχρι πολύ πρόσφατα, στην δεκαετία του 60, όταν το λεωφορείο έφτανε μέχρι την Άγναντα, οι αγωγιάτες μετέφεραν ταξιδιώτες και εμπορεύματα στην Πράμαντα και τους Μελισσουργούς με τα ζώα τους….

Eπίσης, δυο φορές το χρόνο, άνοιξη και φθινόπωρο, καραβάνια των τριών μέχρι πέντε μουλαριών μετέφεραν -πηγαινοέρχοντας- από τα χειμαδιά στο βουνό και αντίστροφα- τις κτηνοτροφικές οικογένειες και τους τότε παραθεριστές και περιηγητές. Ξένοι περιηγητές του περασμένου αιώνα, όπως ο Σπύρος Παγανέλης που αναφέραμε πιο πάνω, επαινούν την ικανότητα των ντόπιων αγωγιατών, στο να αναλαμβάνουν και να φέρουν σε πέρας την μεταφορά ανθρώπων και εμπορευμάτων μέσα σε πολύ δύσκολα και επικίνδυνα περάσματα, με δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες.
Πολλοί ήταν οι αγωγιάτες από τους Μελισσουργούς και την γύρω περιοχή«….λόγω της δις του έτους μετακινήσεως του πλείστου πληθυσμού των κατοίκων των ορεινών χωριών, και της ελλείψεως παντός άλλου είδους συγκοινωνίας», όπως ο Κολιό Ξηροπόταμος, οι αδελφοί Δημήτριος και Γεώργιος Παπακώστας, ο Λάμπρος Γκολομάζος, ο Γιάννης Μπαλάσκας (αδελφός του παππού μου), ο Νικόλας Γεωργάρας, oΓεώργιος Νασιούλας, ο Απόστολος Γκολομάζος, οι Γιάννης και Νίκος Κούτσικος, ο Σπύρος Ρίζος, ο Θανάσης Θεόδωρος, ο Τσιμπλής Θεόδωρος, οι Κωνσταντίνος και Γεώργιος Ρίζος και ο Γιάννης Ραβανός.

Η λαική μούσα τραγουδώντας τον Ρόβα, στο όνομά του απέδωσε φόρο τιμής σε όλους τους ανώνυμους αγωγιάτες. Ο Ρόβας ήταν από τα Γιάννενα και τον περασμένο αιώνα ταξίδευε με τα αγώγια του στις Παραδουνάβιες περιοχές. Το καραβάνι του άγγιζε τα 200 αλογομούλαρα. Ξεκινούσε από τα βουνά της Ηπείρου, τα σκαλοπάτια που πατάει ο Θεός για να ανέβει στον Θρόνο Του, κι έφτανε στα Πριγκηπάτα, στη Βλαχιά με ένα καραβάνι από “μουλάρια δεκαοχτώ και μούλες δεκαπέντε” φορτωμένες με εμπορεύματα για να εμπορευθεί και να γυρίσει στον τόπο του. Ένα τέτοιο ταξίδι “όλο στεργιά”, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, ήταν μια επικίνδυνη περιπέτεια με διακύβευμα όχι μόνο τα εμπορεύματα και τα χρήματα αλλά και την ίδια τη ζωή του κιρατζή. Έτσι ο ριψοκίνδυνος Ρόβας ταυτίστηκε με την αρχετυπική μορφή του Ηπειρώτη αγωγιάτη που οι ανάγκες του βίου τον οδηγούν στην ξενιτειά για να ζήσει, αλλά που η σκέψη του είναι πάντα πίσω στον τόπο του.

Βιβλιογραφία
1.Κρυστάλλης 1891: Κώστα Δ. Κρυστάλλη, Άπαντα, τόμος Γ’, Οι Βλάχοι της Πίνδου, εκδιδόμενα υπό του αδελφού του Βασιλείου Δ. Κρυστάλλη αντιστρατήγου Ε. Α., τυπογραφείον ΝΕΑ ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήναι, 1952.
2.Κωσταντίνος Α. Τσιλιγιάννης «Σεργιάνι στην παλιά Άρτα», Αθήνα, 2013
3.Αλέξανδρος Χ. Μαμμόπουλος « Του τόπου μου και του καιρού μου», Αθήνα, 1968
4. Μεσαιωνικές μορφές οικονομίας και παραγωγής στον ορεινο χώρο, Γ. Σαρηγιάννης, 22.4.2020 https://www.archetype.gr/blog/arthro/mesaionikes-morfes-ikonomias-kai-paragogis-ston-orino-choro-kai-didagmata-gia-to-mellon
5. Ημερολόγιο του πολιτιστικού συλλόγου Ξηρολιβαδίου, 2014 https://www.xirolivado.gr/?m=201312
6. Η ημινομαδική κτηνοτροφία ως κύρια οικονομική δραστηριότητα των Βλάχων της Β. Πίνδου, Β. Τσακανίκα και Ι. Ισπικούδηςhttp://www.elet.gr/pages/wp-content/uploads/75-Pages-from-4o-praktika.pdf
7.Βλάχοι-Αρμάνοι κιρατζίδες αγωγιάτες, 29.12.2016 https://mariolapz.blogspot.com/2016/12/blog-post_29.html
8.Οι Ηπειρώτες Αγωγιάτες, Οκτώβριος 2015 http://www.margariti-gr.de/index.php/el/2012-11-21-00-10-09/187-2015-10-29-01-23-41
9. Η ξενιτειά, τα χάνια και τα δημοτικά τους τραγούδια, 26.7.2015 https://romiazirou.blogspot.com/2015/06/blog-post_700.html
10.Από του Σαρωνικού εις τον Αμπρακικόν, Σπυρίδων Παγανέλης , Αθήνα, 1905
11.Ο Ρόβας, ή αλλιώς η ιστορία των Ηπειρωτών στη Βλαχία,27.2.2019 https://www.marko.gr/o-rovas-h-alios-h-istoria-ton-hpeiroton-sth-vlaxia/
12.Αρμάνοι – Βλάχοι Κιρατζήδες/αγωγιάτες, 27.11.2013 https://opolitis.gr/index.php/politismos/item/2247-dialeksi-tou-kath-glossologias-k-antoni-bousmpoyki-me-thema-armanoi-vlaxoi-kiratzides-agogiate
13. Οι κυρατζήδες, 12.3.2017 http://www.toarthro.com/%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CF%85%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B6%CE%AE%CE%B4%CE%B5%CF%82/
14. Οδοιπορικόν Ηπείρου, Νικόλαος Σχινάς, Αθήνα 1897
15. “Οι οικονομικοκοινωνικές σχέσεις στην Ήπειρο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας “ άρθρο του Ν. Ζιάγκα στην ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, τ. 198-201, 1993
16.Christoph Martin Wieland, Των Αβδηριτών η ιστορία Μεταφρασθείσα από την Γερμανικήν Γλώσσαν, Αυστρία,1827
17. Voyage enGrece de Xavier Scrofani, Sicilien, fait en 1794 et 1795