Ν. Β. Καρατζένης «Ποιμένων λόγος -Από τον Όμηρο έως τις μέρες μας»

Γράφει : Ο Κώστας Τραχανάς

700 π.Χ. ο Ησίοδος, ποιητής, συγγραφέας ,αφηγητής και βοσκός , μας δίνει λεπτομέρειες για την οικογένειά του ,τις εμπειρίες του και τον τρόπο ζωής του .Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι το πρώτο άτομο στην Ευρώπη και μακρινός λογοτεχνικός παππούς του Νίκου Β. Καρατζένη και όλων των συγγραφέων και ποιητών. Ο Ησίοδος διηγείται ότι ο πατέρας του μετανάστευσε από τη Μικρά Ασία στη Βοιωτία «δραπετεύοντας όχι ακριβώς από την αφθονία , την ευτυχία και τα πλούτη , αλλά από την ανέχεια». Με το χαρακτηριστικό του πικρό χιούμορ , διαμαρτύρεται για το ασήμαντο βρομιάρικο χωριουδάκι με το όνομα Άσκρη, βορειοδυτικά της Αττικής, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένεια, «χωριό μίζερο , κακό τον χειμώνα, σκληρό το καλοκαίρι και καλό ποτέ»….
Στο βιβλίο «Ποιμένων Λόγος» του Νίκου Καρατζένη, επιχειρείται μια ερμηνευτική , νοηματική και ετυμολογική προσέγγιση του λεξιλογίου και του γλωσσικού ιδιώματος των ποιμένων της Νότιας Πίνδου, από το Βαθύπεδο Βορείων Τζουμέρκων έως Θεοδώριανα και Μεσούντα Ανατολικών Τζουμέρκων.

Στις 4.700 λέξεις και φράσεις που περιλαμβάνονται στο βιβλίο, οι 2.500 αναφέρονται στην ειδική ποιμενική ορολογία και οι 2.200 χρησιμοποιούνται από το σύνολο των κατοίκων της εν λόγω περιοχής ,ως εκ τούτου το περιεχόμενο του βιβλίου τούτου δεν αναδεικνύει τον λόγο, δηλ. τη σκέψη ,τη νοοτροπία και τη βιοθεωρία των ανθρώπων των κοπαδιών μόνο , αλλά ενσαρκώνει την εσωτερική ιστορία , δηλ. τις ιστορικές, πολιτιστικές και οικονομικές συνθήκες της ζωής μιας ευρύτερης κοινότητας ανθρώπων, αυτής των Τζουμέρκων της Νότιας Πίνδου και τεκμηριώνει την παρουσία τους στον τόπο και στον ιστορικό χρόνο… (…) Για την ερμηνεία ορισμένων ποιμενικών φράσεων και όρων ο συγγραφέας στηρίχτηκε στων νομάδων τις ιδέες στις οποίες δεν κατέληξαν αυθαίρετα αλλά από παρατηρήσεις της συμπεριφοράς των ζώων και κυρίως της συναισθηματικής νοημοσύνης αυτών ,την οποία οι ποιμένες εξαίρουν ιδιαίτερα. Οι ποιμενικές αυτές λέξεις παράγονται από τους ήχους της φύσης και από τη συμπεριφορά των ζώων. Στο βιβλίο αυτό έχουν συμπεριληφθεί ιδιωματισμοί και λέξεις της ευρύτερης περιοχής των Τζουμέρκων, συγκεκριμένα των χωριών: Βαθυπέδου, Συρράκου, Καλαρρυτών, Ματσουκιού, Πραμάντων, Μελισσουργών, Αγνάντων, Καταρράκτη, Βουλγαρελίου ,Αθαμανίου, Μεσούντας, Θεοδωριάνων και Νεράϊδας.

«Καλότυχά ’ ναι τα βουνά…» .
Ο συμπατριώτης μας Νίκος Καρατζένης μας οδηγεί με το βιβλίο του «Ποιμένων Λόγος» σε έναν κόσμο …φτωχοπλούσιο , δηλαδή στερημένος από τα πλέον στοιχειώδη βιοποριστικά είδη αλλά σε ένα κόσμο πάμπλουτο από παραδόσεις , ήθος ,φρεσκάδα των ανθρώπων και αδιατάρακτες λειτουργίες της φύσης, όπου βασιλεύει η στωικότητα , η γαλήνη , η αρμονία ,ο καθαρός νους, όπου η μυρωδιά από έλατα, ρίγανη, θρούμη, βαθυπράσινο χορτάρι, βρεγμένο χώμα, κατάλευκο χιόνι και αγριολούλουδα αποκτά μια διάσταση μαγική , παραπέμποντάς μας σε ένα επίγειο , ξεχασμένο από όλους Παράδεισο. Δίνει ο συγγραφέας με το έργο του ένα ανεπανάληπτο μωσαϊκό της ζωής της υπαίθρου , όπου περιγράφει τη σκληρότητά της , την πείνα, τις κακουχίες, τη φτώχεια, τις αναποδιές , τις ομορφιές της (…) Οι νομάδες δεν είχαν να αναμετρηθούν μόνο με τις φυσικές δυνάμεις , όπως την ασταμάτητη βροχή , τις επιθετικές καταιγίδες , τις παρατεταμένες παγωνιές, τους φονικούς κεραυνούς , τις άσπονδες χιονοθύελλες, τα οργισμένα και θολά ποτάμια, τους χολωμένους και μανιασμένους ανέμους, τις αγέλες των πεινασμένων λύκων, τα ανυπόφορα κάματα, τις παρατεταμένες ανομβρίες, τον αποπνικτικό κουρνιαχτό, το μαρτύριο της λασπουριάς, τις εξουθενωτικές νυχτοπορίες, την αγρύπνια ,την αναλλαξιά, τα φίδια , τους σκορπιούς, τους ψύλλους, τα τσιμπούρια , τη δίψα και την πείνα.

Παραθέτουμε ένα πολύ μικρό δείγμα των ποιμενικών λέξεων του βιβλίου :
-«αρμπελαϊά, η» : η απέραντη ερημιά που βίωναν οι νομάδες στις μεγάλες εκτάσεις των λιβαδιών, όπου η ανθρώπινη παρουσία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Προέρχεται από το αχώριστο μόριο αρχι, με ρίζα από αρχ. ελλ. ρ. άρχω και την αρχ. Ελλ. λέξη πέλαγος.

-«βελάζω, βέλασμα, βελατό». Από την ομηρική λέξη βληχή: βέλασμα, προέκυψε το ρ. βληχώμαι και με κατ.-άζω-βληχάζω. Από βληχάζω-βεληχάζω, συγκεκομμένος τύπος βελάζω και εξ αυτού βέλασμα , βελατό.Ομ.Οδ.μ.266. «μυκηθμού ήκουσα βοών οιών τε βληχήν: άκουσα μουγκρητά βοδιών και βελάσματα προβάτων».
-«γκβιντιάζ(ει) η φουτιά». Οι φλόγες της φωτιάς βγάζουν ήχο. Από το μεσαιων. ουσιαστικό κομβέντος: συνομιλία-κομβέντα -κοβέντα-κουβέντα -κουβεντιάζω-γκουβεντιάζω-γκβιντιάζου. η βρέμουσα φλόγα κατά τον Αλ.Παπαδιαμάντη: η ομιλούσα φλόγα.
-«κεντάω τα πρόβατα» .παρακινώ τα πρόβατα που είναι στη στρούγκα να περάσουν ένα-ένα από τους αρμεχτάδες, ενίοτε τα αγγίζω με την κλίτσα στα νώτα τους (τα κεντάω ανάλαφρα).Από το ομηρικό κεντέω-νεοελλ. κεντάω-κεντώ και κεντίζω – κεντιστής: ο στρουγκάρης.Ομ.Ιλ.Δ.391.
– κονάκια, τα. τα αχυροσκέπαστα νομαδικά καλύβια .πιθανή προέλευση από τη βυζαντινή λ.κονάκιν-κονεύω: διανυχτερεύω. κονάκια: ο ποιμενικός καταυλισμός ,κονάκι: η πορεία του νομαδικού καραβανιού και των προβάτων μια μέρα. «Από την Πράμαντα ως την Άρτα θα κάνουμε πέντε κονάκια».
-«σε κόβει η νήλα». έκφραση που αναφέρεται σε ανθρώπους, που βιώνουν τραγικές καταστάσεις, οι οποίες προκαλούν οίκτο, κόβω: από ομηρ. ρ. κόπτω, νήλα, από ομηρ.επιθ.νηλεής,ές.Ομ.Οδ.ι.272. «Κύκλωψ αμείβετο μ΄νηλέϊ θυμώ: ο Κύκλωπας μου απάντησε με τη σκληρή καρδιά του».
-«τσιουγκανιάζονται τα τραϊά». αποσύρονται σε απάτητους γκρεμούς και ζουν απόβοσκα χωρίς επιτήρηση των ποιμένων. (…)

Μέσα σε αυτό το βιβλίο σπουδάζεις τα βουνά. Ο Νίκος Καρατζένης χρησιμοποιεί λέξεις που μοιάζουν με γκεσέμια και συρτάρες γίδες , οι εικόνες έρχονται η μια μετά την άλλη σαν άλογα κανταριασμένα που κουβαλούν ποικίλο συναισθηματικό φορτίο, ενώ οι τσοπάνικες εκφράσεις ξεπετιούνται σαν γκρεμολίθια και καταραχιάδες… Στις 200 και πλέον φωτογραφίες , που είναι όλες τραβηγμένες στο ποιμενικό πεδίο απεικονίζονται ποιμενικές σκηνές και όλες οι ποιμενικές εργασίες : άρμεγμα προβάτων, γέννος, κούρος, βόσκηση, πότισμα, σκάρος, εαρινές μετακινήσεις στα καλοκαιρινά βοσκοτόπια της Ν. Πίνδου και φθινοπωρινές μετακινήσεις κοπαδιών και νομαδικού Καραβανιού στα χειμερινά βοσκοτόπια της Ακαρνανίας, της Άρτας, της Πρέβεζας…
Ο Νίκος Καρατζένης αποτελεί αυθεντικό εκπρόσωπο της Λογοτεχνικής λαογραφίας (συνεύρεση της επιστημονικής λαογραφίας και της φυσιολατρικής λογοτεχνίας)… Επειδή στη βιβλιογραφία της Ηπείρου δεν υπάρχει άλλη εργασία που να πραγματεύεται την ποιμενική ορολογία, ούτε βρίσκονται στο διαδίκτυο οι ποιμενικές λέξεις, η παρούσα συγγραφή συνιστά την πρώτη απόπειρα καταγραφής και ετυμολόγησης του λεξιλογίου των ποιμένων. Τον συγγραφέα απασχολούσε η αδυνατότητα του τέλειου ,λες και το τέλειο είναι κατά βάση πέραν του ανθρώπινου επιτεύγματος. Όμως ο Νίκος Καρατζένης πέτυχε το τέλειο, γράφοντας αυτό το βιβλίο . Πρόκειται για Αριστούργημα.
Η πρωτοβουλία του Δημάρχου Βορείων Τζουμέρκων Γιάννη Σεντελέ , να κυκλοφορήσει αυτή την άριστη έκδοση , είναι αξιέπαινη , τόσο για το αρχικό κίνητρο όσο και για το τελικό ικανοποιητικό αποτέλεσμα.
Ο Νίκος Καρατζένης γεννήθηκε το 1952 στο χωριό των Τζουμέρκων, Πράμαντα. Μεγάλωσε σε ποιμενικό περιβάλλον ακολουθώντας τα κοπάδια της οικογένειά του και των άλλων νομάδων από τα βουνά στα χειμαδιά. Το 1975 αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή Ιωαννίνων και από το 1978 εργάστηκε ως καθηγητής μέσης Εκπαίδευσης στη Φιλιππιάδα Πρέβεζας. Σήμερα είναι συνταξιούχος.

Έκδοση Δήμου Βορείων Τζουμέρκων 2022 σελ.408