Του πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου
εκπαιδευτικού (χημικού)
Εισαγωγικά
Μία από τις πιο γνωστές και λαοφιλείς Ακολουθίες της Εκκλησίας μας είναι αυτή του Aγιασμού των υδάτων. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η Ακολουθία αυτή παρουσιάζεται σε δύο τύπους, τον μεγάλο και τον μικρό Αγιασμό. Μέγας Αγιασμός ονομάζεται η Ακολουθία που τελείται στο Ναό δύο φορές το έτος (5 και 6 Ιανουαρίου) σε ανάμνηση της Βαπτίσεως του Κυρίου Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη υπό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Και στις δύο ημέρες, παραμονή και ανήμερα των Θεοφανείων, τελείται η Ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού.
«Κάθε ιερά πράξις και τελετουργία εν τη Εκκλησία είναι ένα μυστήριόν της, και κάθε μυστήριόν της είναι μεγάλο, όπως το ίδιον το μυστήριον της Εκκλησίας, διότι κάθε μυστηριακή πράξις εν τω θεανθρωπίνω οργανισμώ της Εκκλησίας ευρίσκεται εις οργανικήν και ζωτικήν σχέσιν με το κεντρικόν μυστήριον της Εκκλησίας, τον θεάνθρωπον Χριστόν», γράφει ο Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς.
Και ο αγιασμός των Θεοφανείων ή Μεγάλος Αγιασμός, είναι μια πράξη της Εκκλησίας, αλλά το ιερό θαύμα που τελείται με αυτή εί¬ναι τεράστιο, όσο η ίδια η Εκκλησία. Το α¬γαπημένο αυτό θαύμα, επισκέπτεται τώρα και δύο χιλιάδες χρόνια εκατομμύρια ψυχών των ορθοδόξων χριστιανών, τις καθαρίζει, τις α¬γιάζει και τους χαρίζει την υγεία και την α¬θανασία.
Η ακολουθία του αγιασμού των υδάτων την ημέρα των Θεοφανείων είναι μια παλιά ιερή συνήθεια της Εκκλησίας μας. Ευχές για τον αγιασμό του νερού βρίσκουμε σε αρχαιότερα κείμενα όπως οι Απ. Διαταγές, Απ. Παράδοση του Ιππόλυτου και στο Ευχολόγιο του Σεραπίωνα, Επισκόπου Θμούεως. Παραδείγματα χρήσεως αγιασμένου νερού βρίσκουμε στη «Φιλόθεο Ιστορία» και στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του Θεοδώρητου.
Τα σημερινά Εκκλ. βιβλία (Μηναία – Ευχολόγια) σαν συνθέτη των Ευχών της ακολουθίας του Μ. Αγιασμού θεωρούν τον άγιο Σωφρόνιο Ιεροσολύμων. Η πραγματικότητα όμως είναι άλλη. Ο άγιος Σωφρόνιος μπορεί να θεωρηθεί ως «διακοσμητής της ακολουθίας, προσθέσας εν αρχή αυτής τα εισαγωγικά τροπάρια». Συνθέτης φαίνεται πιθανότερο να είναι ο Πρόκλος. Τα χειρόγραφα διασώζουν ότι η βασική ευχή του αγιασμού του νερού, η ευχή «Μέγας ει, Κύριε…» ανήκει στο Μ. Βασίλειο.
Απαντήσεις σε απορίες
Γύρω από το θέμα του Μ. Αγιασμού ε¬πικρατεί πολλή σύγχυση στο λαό μας. Οι χρι¬στιανοί ρωτούν: «Πίνεται ο αγιασμός της πα¬ραμονής των Θεοφανείων; Μπορούμε να έχου¬με το Μ. Αγιασμό στο σπίτι μας και να τον χρησιμοποιούμε;». Πολλοί δίνουν αβασάνιστα μια πρόχειρη απάντηση με αποτέλεσμα να δημιουργείται η σύγχυση.
1.Γιατί τελείται δύο φορές ο ίδιος μεγάλος αγιασμός;
Για λόγους πρακτικούς. Για να εξυπηρετούνται οι πιστοί. Η διπλή τέλεση άρχισε από τον 5ο αιώνα. Στην αρχή ο μεγάλος αγιασμός γινόταν κατά την παν¬νυχίδα της εορτής των Θεοφανείων αμέσως μετά την ακολουθία του Όρθρου, σε ανάμνηση του βαπτίσματος του Κυρίου. Μετά την ακολουθία του Όρθρου οι πιστοί αντλούσαν αγιασμένο νερό, έπιναν και ραντίζονταν και στη συνέχεια βαπτίζονταν σ’ αυτό οι κατη¬χούμενοι. Στην ουσία ο μέγας αγιασμός είναι ευλογία του νερού του βαπτίσματος. Στη λει¬τουργία της εορτής που ακολουθούσε μετά τον Όρθρο παρευρίσκονταν και οι νεοφώτιστοι γι’ αυτό και μέχρι σήμερα ψάλλεται το «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…».
Ο Πατριάρχης Αντιόχειας Πέτρος Γναφεύς (465 – 475) όρισε να τελείται ο αγια¬σμός και κατά την παραμονή των Θεοφανείων «εν τη εσπέρα». Έτσι ξεχωρίστηκαν οι ακολουθίες του αγιασμού του νερού για το βάπτισμα και του Μ. Αγιασμού.
Δεν είναι λοιπόν παράξενο που στη Θ. Λειτουργία της παραμονής των Θεοφανείων ακούμε τροπάρια του εσπερινού, αφού αυτή γινόταν βράδυ ενώ σήμερα γίνεται πρωί. Η σημερινή λοιπόν Θ. Λειτουργία και Μεγάλος Αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων έχει τη θέση της άλλοτε βραδινής λειτουργίας.
2.Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο Μεγάλο Αγιασμό που τελείται την παραμονή των Θεοφανείων από εκείνον της ημέρας της Εορτής των Θεοφανείων;
Ο Μεγάλος Αγιασμός που επισήμως τελείται την παραμονή της Εορτής των Θεοφανείων και ανήμερα είναι ακριβώς ο ίδιος.Εσφαλμένα κάποιοι θεωρούν ότι δήθεν τελείται την παραμονή ο «μικρός Αγιασμός» και την επόμενη 6/01 ο «Μέγας». Και στις δύο περιπτώσεις όμως σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες τελείται η Ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού. Ο Μικρός Αγιασμός τελείται την πρώτη μέρα κάθε μήνα, καθώς και εκτάκτως, όταν το ζητούν οι πιστοί σε διάφορες περιστάσεις (εγκαίνια οικιών, καταστημάτων και ιδρυμάτων, σε θεμελίωση κτισμάτων κλπ).
Ο Μεγάλος Αγιασμός τελείται μόνο δύο φορές το χρόνο και μόνο στον Ι. Ναό.
3.Πού φυλάσσεται ο Μέγας Αγιασμός και για ποιο λόγο;
Ο Μεγάλος Αγιασμός φυλάσσεται όλο το χρόνο στο Ναό. Φυλάσσεται όχι άνευ λόγου. Ο λόγος είναι να «μεταλαμβάνεται» από τους πιστούς υπό ορισμένες συνθήκες και προϋποθέσεις, όπως η περίπτωση που αφορά στους διατελούντες υπό επιτίμιο του Πνευματικού, που εμποδίζει τη συμμετοχή τους στη Θ. Κοινωνία για ορισμένο καιρό και είθισται να δίδεται σ’ αυτούς, για ευλογία, παρηγοριά και στήριξη ο Μέγας Αγιασμός. Κανένα κώλυμα δεν υφίσταται προς τούτο, εφ’ όσον μάλιστα βρίσκονται «εν μετανοία και εξομολογήσει». Απαραίτητα όμως πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο Μέγας Αγιασμός δεν υποκαθιστά, ούτε αντικαθιστά τη Θεία Κοινωνία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, για την οποία οφείλουμε με μετάνοια να προετοιμαζόμαστε για τη συχνή λήψη της.
4.Μπορεί ο Μέγας Αγιασμός να φυλάσσεται στο σπίτι μας και να πίνουμε απ’ αυτόν σε καιρό ασθένειας ή για αποτροπή βασκανίας ή κάθε άλλης σατανικής ενέργειας;
Η απάντηση είναι θετική. Ναι και παρέχεται στο ι. κείμενο της Ακολουθίας του Μεγάλου Αγιασμού, που προβλέπει « ίνα πάντες οι αρυόμενοι και μεταλαμβάνοντες έχοιεν αυτό (το ηγιασμένον ύδωρ…) προς ιατρείαν παθών, προς αγιασμόν οίκων, προς πάσαν ωφέλειαν επιτήδειον….δαίμοσι ολέθριον, ταις εναντίαις δυνάμεσι απρόσιτο…». Έτσι ο πιστός χειραγωγείται με τον εκκλησιαστικό αυτό τρόπο ν’ αποφεύγει άλλες διεξόδους «ξόρκια, μαγείες και άλλες μεθοδείες του πονηρού, και να καταφεύγει στα έγκυρα « α γ ι ά σ μ α τ α » της Εκκλησίας μας, που είναι ο Μέγας Αγιασμός, και ο «μικρός Αγιασμός», ως συνειδητό μέλος της Εκκλησίας, της Ταμειούχου της Θ. Χάριτος. Προϋποτίθεται βέβαια ότι στα σπίτια μας, όπου θα φυλάσσεται ο Μέγας Αγιασμός, το καντήλι θ’ ανάβει και θα καίει καθημερινά επιμελώς, θα υπάρχει σωστή πνευματική ζωή και ευλάβεια στα μέλη της οικογένειας, και θ’ αποφεύγεται καθετί που μπορεί να αποδιώχνει τη Θ. Χάρη όπως π.χ. βλασφημίες ή άλλες ακαταστασίες.
5.Ποια η σχέση νηστείας και Μεγάλου Αγιασμού;
Επικρατεί η αντίληψη ότι η νηστεία της 5ης Ιανουαρίου έχει οριστεί λόγω της επικείμενης μετάληψης του Μεγάλου Αγιασμού της επομένης. Μία τέτοια εκδοχή όμως δεν μαρτυρείται από την παράδοση της Εκκλησίας μας, αλλά προέρχεται από παρανόηση μιας άλλης αρχαιότατης πράξης. Από τους Πρωτοχριστιανικούς ήδη χρόνους, της μεγάλης Δεσποτικής εορτής των Θεοφανείων προηγούνταν προπαρασκευαστική νηστεία που αφορούσε το ομαδικό βάπτισμα των κατηχουμένων που γινόταν κατά την ημέρα αυτή. Τότε νήστευαν όχι μόνον ο βαπτιζόμενος και ο βαπτίζων αλλά και σύμπασα η Εκκλησία.
Μολαταύτα η νηστεία της παραμονής, αν και δεν συνδέεται όπως αναφέραμε παραπάνω, με την μετάληψη του Αγιασμού, πρέπει σε κάθε περίπτωση να τηρηθεί ως προπαρασκευή για την Μεγάλη Δεσποτική Εορτή των Θεοφανείων που ακολουθεί και κυρίως για την Θεία Κοινωνία. Αυτό άλλωστε συμβαίνει με όλες τις Μεγάλες Εορτές του Εκκλησιαστικού έτους.
Για την μετάληψη του Μεγάλου Αγιασμού απαιτείται τέλεια αποχή τροφής και ποτού από του δείπνου ή του μεσονυκτίου της προηγούμενης ημέρας μέχρι της μεταλήψεως. Εξαίρεση αποτελεί η έκτακτη μετάληψη αγιασμού σε περιπτώσεις ασθενειών, κινδύνων κτλ.. Και εκεί όμως η πνευματική νηστεία, όπως ορίζεται από τον Απόστολο Παύλο (Β΄ Κορ. 7,1) είναι απαραίτητη.
Στην αρχαία Εκκλησία την παραμονή των Θεοφανείων – όπως την παραμονή του Πάσχα και της Πεντηκοστής – γινόταν η βάπτιση των Κατηχουμένων, δηλ. των νέων χριστιανών. Τα μεσάνυχτα τελούνταν ο αγιασμός του ύδατος για την τελετή του Βαπτίσματος. τότε εισήχθη η συνήθεια – οι χριστιανοί να παίρνουν από το αγιασμένο νερό και να πίνουν ή να το μεταφέρουν στα σπίτια τους για ευλογία και να το διατηρούν ολόκληρο το χρόνο. «Δια τούτο και εν μεσονυκτίω κατά την εορτήν ταύτην άπαντες υδρευσάμενοι, οίκαδε τα νάματα αποτίθενται, και εις ενιαυτόν ολόκληρον φυλάττουσι» (Λόγος Ι. Χρυσοστόμου εις το άγιον βάπτισμα του Σωτήρος. PG 49, 366). Αργότερα όμως, η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού απομονώθηκε απ’ αυτή του Βαπτίσματος και τελείται όπως προαναφέραμε. Παρέμεινε η ευλαβής συνήθεια οι πιστοί να μεταλαμβάνουμε και να παίρνουμε από το αγιασμένο νερό.
Έτσι, στη σημερινή εποχή, οι τακτικώς μεταλαμβάνοντες των Αγ. Μυστηρίων και τηρούντες τα των νηστειών της Εκκλησίας, όπως και της 5ης Ιανουαρίου, που η νηστεία αυτή αφορά μόνο την προετοιμασία μας για τη μεγάλη Δεσποτική Εορτή, είναι ήδη έτοιμοι, ώστε να μεταλάβουν από το Μεγάλο Αγιασμό και της 5ης και της 6ης Ιανουαρίου. Σε άλλη περίπτωση των επιτιμίων κ.λ.π. ενδείκνυται να τελείται προηγουμένως σχετική νηστεία, όπως ορίζει ο Πνευματικός.
6.Πρώτα αντίδωρο και μετά αγιασμό ή το αντίστροφο;
Ο Μέγας Αγιασμός «τα δευτερεία επέχει των θείων Μυστηρίων» (Ευχολόγιον, κωδ. Βατοπεδίου, 1538), είναι δηλαδή το δεύτερο μετά την Θεία Κοινωνία, ιερώτατο μυστηριακόν είδος. (Ι.Μ.Φουντούλης). Γι αυτό και στον μεγάλο Αγιασμό, πρώτα θα πιούμε αγιασμό και μετά τρώμε το αντίδωρο, ενώ στον μικρό αγιασμό (της πρωτομηνιάς), τρώμε το αντίδωρο και μετά πίνουμε αγιασμό.
Και αυτό, γιατί υπάρχει διαφορά αγιαστικής δυνάμεως η οποία διαφορά μας δίνει και την σειρά.. Α) Θεία Κοινωνία, Β) Μέγας Αγιασμός, Γ) Αντίδωρο, Δ) Μικρός Αγιασμός
Η διαφορά αυτή δεν είναι ποιοτική, αλλά ποσοτική. Η ποιότητα της θείας Χάρης δεν διαφέρει, είναι πάντοτε ίδια, αλλά διαφέρει η ποσότητα. Όπως για παράδειγμα ο Επίσκοπος με τον Πρεσβύτερο έχουν την ίδια ποιότητα Θείας Χάριτος, την ίδια ιερωσύνη, αλλά όχι την ίδια ποσότητα, και για αυτό υπάρχει και διαφορά στην ενέργεια των βαθμίδων της ιερωσύνης.
«Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις…»
Μία λιγότερο διαδεδομένη πλην όμως σοβαρή παρανόηση αφορά την λαϊκή αντίληψη ότι κατά την ημέρα των Θεοφανείων όλα αδιακρίτως τα ύδατα είναι καθαγιασμένα. Το όλο θέμα εδράζεται στην παρανόηση της έννοιας των ποιητικών εκφράσεων «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις… κτλ». Επ’ ουδενί λόγω όμως μπορεί να υποστηριχθεί ότι όλα τα ύδατα καθαγιάζονται αυτομάτως κατά την ημέρα αυτή και ότι έχουν την δύναμη και την χάρη του Μεγάλου Αγιασμού. Εξάλλου εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο η τέλεση του αγιασμού θα ήταν άνευ νοήματος.
Η ως άνω υμνολογική έκφραση και όλες οι όμοιες με αυτή αναφέρονται στην φύση του ύδατος ως υλικού στοιχείου η οποία εξαγιάστηκε μέσω του Βαπτίσματος του Χριστού. Η έννοια του «Σήμερον» άλλωστε αφορά την σχετικοποίηση του χρόνου εντός της θείας λατρείας και εμφανίζεται στην υμνολογία πολλών άλλων Μεγάλων Εορτών. Τα μέλη της Εκκλησίας πλησιάζουν τα Θεία Γεγονότα ως γενόμενα «σήμερον» και μη δεσμευόμενα από τον ανθρώπινο χρόνο αφού η σωστική τους χάρη «διαμένει εις τον αιώνα του αιώνος».