Ο προχριστιανικός Πλάτωνκαι ο «μύθος του Ηρός» «αιτία ελομένου, θεός αναίτιος» (Πλάτων - Πολιτεία 617e)

Γράφει ο Κώστας Λ. Χρήστος
φιλόλογος

Περίπου τετρακόσια χρόνια πριν την έλευση του Χριστού και τη διδασκαλία του επί της Γης ένας μέγας Έλληνας φιλόσοφος, ο Πλάτων, είχε μιλήσει κι αυτός για μεταφυσικά φαινόμενα. Συγκεκριμένα δίδαξε κι έγραψε ότι η ψυχή των δικαίων ανθρώπων, όταν αυτοί αποθνήσκουν, μεταβαίνει σε έναν δαιμόνιο τόπο Κρίσης, όπου εκεί οι ψυχές μετά από διαδικασίες κρίσεως άλλες αναπαύονται μακαρίως, ενώ άλλες μεταβαίνουν σε μαρτυρικό τόπο για να βασανίζονται αιωνίως. Και οι πλατωνικές αυτές αντιλήψεις απηχούν προφανώς και τις απόψεις του δασκάλου του, του Σωκράτη, από τον οποίο όμως δεν έχουμε καθόλου δικά του γραπτά κείμενα. Κι αυτή η έλλειψη γραπτών του δημιούργησαν το λεγόμενο «σωκρατικό πρόβλημα». Δυσδιάκριτο δηλαδή, το τι θεωρείται αμιγώς φιλοσοφική σκέψη του Σωκράτη και ποια δικά του , σχετικά μ αυτή, ο Πλάτων πρόσθεσε ή παρέλειψε στα γραπτά κείμενα που αυτός μας κληροδότησε.

Κι αφήνοντας κατά μέρος αυτό το πρόβλημα , θα ήθελα να πω από την αρχή πως ο Πλάτων, θέλοντας να απαντήσει στη διαφωνία μαθητών του ότι δηλαδή πάμπολλες φορές οι άδικοι δικαιώνονται και δεν τιμωρούνται περισσότερο από τους δίκαιους σ΄αυτή εδώ τη ζωή, θέλησε να τους λύσει αυτή την απορία , που αφορά βεβαίως στάση ζωής, απαντώντας τους με ένα μύθο. Μάλιστα κλείνει σκοπίμως το μνημειώδες έργο του, την «Πολιτεία», μ΄αυτόν το μύθο, στον οποίο και θα εστιάσω στη συνέχεια.
Πρόκειται για το «μύθο του Ηρός» και με τον οποίο, γράφοντας και τελειώνοντας την Πολιτεία του, την επισφράγισε στο τέλος μ΄αυτόν, για να γνωρίζουν και οι σύγχρονοί του και οι μετέπειτα γενιές ότι στη γήινη ζωή όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι «δίκαιοι σε όλες τους τις πράξεις», διότι μόνο αυτοί μετά θάνατον θα ζήσουν ευτυχισμένοι στην αιωνιότητα.

Και συνάμα η Πολιτεία, αυτό το μεγαλειώδες έργο, εκτός από το κεντρικό της θέμα που αφορά στο δίκαιο βίο, στο περιεχόμενό της επεκτείνεται και σε ποικίλα άλλα θέματα , όπως ηθικής, αισθητικής, παιδαγωγικής, λογοτεχνικής κριτικής , ψυχολογίας των μαζών και βεβαίως μεταφυσικά. Ήταν η εποχή που ο Πλάτων είχε γνωρίσει πολλές απογοητεύσεις από τα τότε πολιτικά συστήματα, τα οποία ο ίδιος γνώρισε, έβλεπε σ΄αυτά πολλές αδικίες και τα θεωρούσε όλα διεφθαρμένα . Προπαντός η άδικη καταδίκη του δασκάλου του Σωκράτη τον στενοχώρησε σφόδρα, και προφανώς θα ήταν κι ένα από τα πολλά κίνητρα που τον έκαναν να αρχίσει να συγγράφει την ιδανική Πολιτεία του, ένα πολίτευμα δηλαδή που, κατ αυτόν, εάν θα εφαρμοζόταν οι άνθρωποι θα ζούσαν αρμονικά, χωρίς αδικίες μεταξύ τους, δημιουργικά κι ευτυχισμένα. Όλα αυτά τα θέματα που είναι καταγεγραμμένα στην Πολιτεία του σίγουρα είχαν συζητηθεί , σε πλάτος και βάθος, στις συναθροίσεις, τόσο του Σωκράτη με τους μαθητές του όσο και του Πλάτωνα στην Ακαδημία του.

Και κάποια μέρα ο μαθητής Γλαύκων που υποστήριζε ότι η δικαιοσύνη δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια κοινωνική σύμβαση, υποκριτική όμως, την οποία επιβάλλουν οι πολλοί κι αδύνατοι προκειμένου να αυτοπροστατεύονται, κάπως έτσι είπε στο δάσκαλο του: «ωραία όλα, δάσκαλε, όσα μας λες αλλά εγώ βλέπω ότι σε τούτη τη ζωή και σε κάθε κοινωνία μας οι άδικοι δεν τιμωρούνται, αυτοί είναι οι ισχυροί, κάνουν πλουσιοπάροχη ζωή, επικρατούν πάντα αυτοί κι εκμεταλλεύονται τους πολλούς κι αδύνατους που υποφέρουν σε όλη τους τη ζωή. Γιατί λοιπόν να είμαστε δίκαιοι στη ζωή μας, όπως μας διδάσκεις;». Και σ αυτό το φαινομενικά εύλογο ερώτημα ο Πλάτων απαντά με το μύθο που σχετίζεται με τον Ήρα και την αθανασία της ψυχής, η οποία είναι και τα κλειδί για τις καλές και δίκαιες συμπεριφορές των ανθρώπων επί Γης. Και σ΄αυτόν τον μύθο ακροθιγώς έρχομαι τώρα.
Ο Ήρ που ήταν γιός του Αρμένιου από την Παμφυλία, ξεχωριστός και γενναίος πολεμιστής, σε κάποια από τις πολλές μάχες σκοτώθηκε . Παρέμεινε νεκρός για 10 μέρες ανάμεσα στα πτώματα των συντρόφων του. Κατά τη δωδέκατη όμως μέρα στο σπίτι του, όπου τον είχαν μεταφέρει για τη φροντίδα του, ενώ τον ετοίμαζαν για να τον τοποθετήσουν πάνω στη νεκρική πυρά, αυτός αναστήθηκε κι άρχισε να τους διηγείται τα όσα είχε δει η ψυχή του κατά τις δέκα μέρες στον Κάτω κόσμο.

Τους διηγήθηκε λοιπόν ότι η ψυχή του που είχε φύγει από το σώμα του, μαζί με άλλες ψυχές είχε μεταβεί σε έναν δαιμόνιο τόπο. Σ ΄αυτόν τον παράξενο τόπο που βρισκόταν ανάμεσα στη γη και τον ουρανό, είχε δει δυο χάσματα πάνω στη γη και σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους. Κι ακριβώς απέναντι ακριβώς από αυτά προς τον ουρανό υπήρχαν άλλα δυο ανοίγματα. Στο ενδιάμεσο διάστημα από αυτά τα ουράνια και γήινα ανοίγματα κάθονταν δικαστές των ψυχών. Όσες από αυτές ήταν δίκαιες τις πρόσταζαν να πορευτούν δεξιά προς τον ουρανό, ενώ όσες ήταν άδικες τις διέτασσαν να κατευθύνονται προς αριστερά και κάτω προς τα γήινα χάσματα. Στον ΄Ηρα του είπαν να παραμείνει εκεί , να βλέπει, ν ακούει κι επιστρέφοντας από εκεί να τα διηγηθεί στους ζωντανούς.
Και είδε ότι οι ψυχές των δικαίων έμπαιναν από το ένα προς τον ουρανό χάσμα κι εξερχόμενες από το άλλο να είναι αγνές και καθαρές. Αντιθέτως όσες έβγαιναν από το χάσμα της γης ήταν διψασμένες και κατασκονισμένες. Κι έμαθε ακόμα εκεί ότι οι ψυχές μετά από την είσοδό τους στα χάσματα εξέρχονταν από αυτά μετά από χίλια χρόνια, είτε ευτυχισμένες από τον ουρανό είτε σκονισμένες και βασανισμένες από το χάσμα της γης. Κι επιπλέον, όσες ψυχές βαρύνονταν με μεγάλα κακουργήματα, όπως φόνους, ασέβεια προς τους γονείς κι άλλα κακουργήματα, τιμωρούνταν με δεκαπλάσιες ποινές. Μάλιστα είδε εκεί και τον Αρδιαίο, τον τύραννο της Παμφυλίας , για τον οποίο κι ο Σεφέρης αναφέρθηκε στο ποίημά του «Επί των ασπαλάθων», να τον δένουν χειροπόδαρα, τον έσυραν πάνω σε αγκαθερούς ασπαλάθους και στη συνέχεια τον πέταξαν στον φοβερό Τάρταρο.

Στη συνέχεια ο ΄Ηρ διηγήθηκε ότι οι ψυχές κατευθύνονταν προς τον «Λειμώνα». Κι από αυτό τα μέρος οδηγούνταν σε ένα άλλο μέρος με φως, σαν το ουράνιο τόξο, και που ήταν ο σύνδεσμος που κρατούσε την ουράνια περιφορά, την οποία ρύθμιζε η «Άτρακτος της Ανάγκης» που κρεμόταν από τις άκρες των δεσμών. Η ΄Ατρακτος αποτελούταν από έναν μεγάλο κοίλο σφόνδυλο που εμπεριείχε άλλους επτά μικρότερους . Και στους κύκλους των σφονδύλων κάθονταν οι Σειρήνες που από τη νότα που έβγαζε η καθεμιά τους παραγόταν μια μουσική αρμονία. Έξω και δίπλα από την άτρακτο κάθονταν και παρακολουθούσαν όλα αυτά οι τρείς Μοίρες δηλαδή, η Κλωθώ, η Λάχεσις και η Άτροπος. Και πολλοί μελετητές του Πλάτωνα θεώρησαν ότι εδώ ο μέγας φιλόσοφος μίλησε για το πλανητικό μας σύστημα και τη συμπαντική αρμονία.
Στη συνέχεια οι ψυχές, φτάνοντας στην Άτρακτο, την όγδοη ημέρα όφειλαν να επιλέξουν το είδος της ζωής που θα ήθελαν να ζήσουν στη συνέχεια, κατά την ενσάρκωσή τους. Ο εξάγγελος της Λάχεσης από ένα βήμα εκφώνησε το λόγο της Μοίρας και προέτρεπε τις ψυχές να τραβήξουν ξεχωριστά τους ένα κλήρο από τα υποδείγματα ζωής που ήταν τοποθετημένα μπροστά τους καταλήγοντας: «αιτία ελομένου, θεός αναίτιος» δηλαδή, η ευθύνη είναι αυτουνού που διαλέγει , ο θεός δεν έχει ενοχή. Και μετά την επιλογή τους οι ψυχές κατευθύνονταν προς τον Αμέλητα ποταμό, από τον οποίον έπιναν το νερό της Λήθης, ξεχνώντας μ΄αυτό για πάντα την προηγούμενη ζωή τους. Έτσι ξαναγύριζαν και στη ζωή ξαναγεννημένες για να ξεκινήσουν μετενσαρκωμένες πλέον μια νέα ζωή. Κι εδώ ας θυμηθούμε δυο στροφές από το παρεμφερές σονέτο του Λ. Μαβίλη, «η Λήθη»: «Καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε/ την πίκρα της ζωής. Όντας βυθίσει/ ο ήλιος και το σούρουπο ακολουθήσει,/ μην τους κλαις , ο καημός σου όσος και να ΄ναι/ . Τέτοιαν ώρα οι ψυχές διψούν και πάνε / στης λησμονιάς την κρουσταλλένια βρύση/ μα βούρκος το νεράκι θα μαυρίσει/ αν στάξει γι αυτές δάκρυ όθε αγαπάνε..»

Τέλος, θα ήθελα να αναφέρω ότι ο Πλάτων καταγράφοντας αυτόν εδώ το μύθο είχε κατά νουν παλαιότερους μύθους και παραδόσεις που τον επηρέασαν σ΄αυτόν , όπως τις θεωρίες των πυθαγορείων, των ορφικών, την ομηρική Νέκυια της Οδύσσειας κι άλλες λαϊκές αντιλήψεις. Κι ως γνωστόν όλες σχεδόν οι θρησκείες αναφέρονται στη ύπαρξη της μεταθανάτιας ψυχής. Βεβαίως παρατηρούμε ότι σ΄αυτόν τον εσχατολογικό μύθο του Πλάτωνα μπορούμε να βρούμε και παρόμοιες χριστιανικές αντιλήψεις περί ψυχής και μεταθανάτιας κρίσης. Πολλοί μάλιστα είναι κι αυτοί που είπαν και λένε: Εάν σήμερα θα είχαν μια συνάντηση ο Σωκράτης με το Χριστό, ο Σωκράτης θα του έκανε μήνυση, διότι θα του έλεγε ότι έκλεψε πολλές από τις δικές του θέσεις και διδασκαλίες του που προηγήθηκαν από τη δική Του έλευση . Είναι αλήθεια πάντως πως πολλές χριστιανικές αντιλήψεις που αφορούν στη μεταθανάτια ζωή (Παράδεισος, Κόλαση, άγιος Πέτρος, Αποκάλυψη του Ιωάννη κλπ) μοιάζουν ως αντιγραφή από τις σωκρατικές- πλατωνικές αντιλήψεις σε τούτον τον προηγηθέντα μύθο του Ηρός.

Και κλείνοντας μ΄αυτόν τον παραλληλισμό θα ήθελα να πω ότι ο περί ου λόγος φιλόσοφος ήταν ο «θείος Πλάτων», όπως καταγράφηκε στην Ιστορία, ενώ ο Χριστός, κατά τη χριστιανική μας θρησκεία, ήταν Θεός που με «τον θάνατον καταπατήσας, τον δε διάβολον καταργήσας» έδωσε ελπίδα στην ανθρωπότητα, κατά τα ιερά μας κείμενα. Κι επιλογικά θα ήθελα να πω ότι η ανθρωπότητα , από την εποχή του Ομήρου ακόμα αλλά και πολύ παλαιότερα , πορεύθηκε, πορεύεται και φρονώ πως θα πορεύεται για αιώνες με τις ποικίλες θρησκείες της και τους πολλούς μύθους της. Κι όλα αυτά που μας έρχονται από πολύ μακριά οφείλουμε να τα γνωρίζουμε, κι επ΄ αυτών να συλλογιζόμαστε και σε βάθος να στοχαζόμαστε με βάση πάντα το «λόγο», τόσο για την ηθικοπνευματική μας ανέλιξη αλλά και για να βελτιωνόμαστε συνεχώς ως ανθρώπινο είδος.-