ΠΑΝΤΟΣ ΚΑΙΡΟΥ ΜΟΛΙΕΡΟΣ

Γράφει ο Δημήτρης Πετρόπουλος (*)

Να ανεβάζεις ένα έργο που έχεις γράψει και θεωρείται το πρώτο σου αριστούργημα και ξαφνικά να δέχεσαι πυρά από παντού, παρά την απροσδόκητα μεγάλη επιτυχία και την πρωτοφανή προσέλευση κοινού, γεννάει απορίες και ερωτήματα.
Ο λόγος για το ΄΄Σχολείο γυναικών΄΄ που τροφοδότησε την πρώτη διαμάχη στη σταδιοδρομία του Μολιέρου. Λόγω του θέματος της χειραφέτησης των γυναικών κυρίως. Μια διαμάχη που κράτησε δυο ολόκληρα χρόνια και εκτονώθηκε μονάχα όταν πήρε τη σκυτάλη ο ΄΄Ταρτούφος΄΄ που πυροδότησε το μένος των θρησκόληπτων. Αυτή τη φορά η παρουσίαση του έργου απαγορεύτηκε παρά την εύνοια του βασιλιά. Συνασπισμένοι οι πολέμιοι έκαναν ό,τι μπορούσαν για να περιθωριοποιήσουν τον υπό βασιλική προστασία θίασο του Μολιέρου. Ανάμεσά τους και ο ήδη καθιερωμένος θίασος του Hôtel de Bourgogne, το αντίπαλο δέος, που διεκδικούσε την θεατρική πρωτοκαθεδρία λόγω ρεπερτορίου και παράδοσης.

Ο Μολιέρος αντέδρασε άμεσα με τα δικά του όπλα –ένα καινούργιο έργο. Την ΄΄Κριτική στο σχολείο γυναικών΄΄ όπου εκθέτει άφοβα όλα όσα του καταμαρτυρούσαν, αφήνοντας να διαφανούν οι εμπάθειες και οι προκαταλήψεις, χωρίς να παίρνει ο ίδιος θέση για να υπερασπιστεί τον εαυτό του. ΄΄Η κριτική΄΄ παιζόταν εφεξής μαζί με ΄΄Το σχολείο γυναικών΄΄ σε ενιαία παράσταση, παρακαλώ. Καινούργιος θρίαμβος. Και όταν οι αντίπαλοι αντεπιτέθηκαν με το ΄΄Πορτραίτο του ποιητή΄΄, ένα ΄΄κατά παραγγελία΄΄ έργο του Μπουρσώ που σχολίαζε με τη σειρά του την ΄΄Κριτική στο σχολείο γυναικών΄΄, ο Μολιέρος δεν κατέθεσε τα όπλα. Ανταπάντησε με τον ΄΄Αυτοσχεδιασμό των Βερσαλλιών΄΄ όπου πρωταγωνιστούν επώνυμα ο ίδιος και οι ηθοποιοί του θιάσου του. Δυο έργα… παρενέργειες, κάτι σαν… παραρτήματα στο ΄΄Σχολείο γυναικών΄΄ και στις αντιδράσεις που η παράσταση προκάλεσε.

Η διαμάχη δηλαδή έλαβε χώρα αποκλειστικά στη γλώσσα του θεάτρου και με τα μέσα αυτής της τέχνης. Επί σκηνής –στο πεδίο της μάχης.
Λίγους μήνες αργότερα ο Μολιέρος επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα της υποκρισίας, αρχικά με τον σκοτεινό ΄΄Δον Ζουάν΄΄ και στη συνέχεια με τον ΄΄Μισάνθρωπο΄΄, όπου σατιρίζει την υποκριτική ευγένεια, τη ρηχότητα και την ανέντιμη κολακεία τόσο στην βασιλική αυλή όσο και στα Παριζιάνικα σαλόνια.

Να καταγγέλλεις με απέχθεια τα σουσούμια του περιβάλλοντος του χορηγού σου και προστάτη, ιδίως όταν πρόκειται για τον αδελφό του βασιλιά, ήθελε κότσια –το λιγότερο. Αρκούσε μια στραβή ή ένα βασιλικό καπρίτσιο για να ξαναβρεθείς, από τη μια στιγμή στην άλλη, στην ύπαιθρο με τα μπουλούκια. Ο Μολιέρος πέρασε δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια στη Γαλλική επαρχία μέχρι να τον προσέξει κάποιος και να του ανοίξει έναν ορίζοντα.
Κανέναν κίνδυνο ανάλογο δεν διατρέχεις σήμερα, κίνδυνο σοβαρό θέλω να πω. Το πολύ-πολύ νάχεις μικρότερη ανταπόκριση και να εισπράξεις και καμιά κακιούλα. Άλλαξαν οι καιροί.

΄΄Μα σοβαρά τώρα, σου άρεσε; Με κούρασε αφόρητα. Αν έκανε διάλειμμα θα είχα φύγει΄΄ είπε αποκαμωμένος ο συνάδελφος βγαίνοντας απ΄το θέατρο. ΄΄Και θάχανες.΄΄ απάντησα ΄΄Και μένα στην αρχή μου φάνηκε κουραστικό, λίγο μουτζούρα, λίγο προφανές, φλύαρο και εγκεφαλικό, μα λίγο-λίγο με αφόπλισε. Μέχρι που με συγκίνησε κάποια στιγμή. Έφυγα θετικός εν τέλει. Και δεν είμαι και φαν του συγκεκριμένου σκηνοθέτη.΄΄ ΄΄Δηλαδή θες να πεις πως αυτό που είδαμε ήταν Μολιέρος;΄΄ επέμεινε ο συνάδελφος. ΄΄Αυτό, αδερφέ, μόνον ο ίδιος ο Μολιέρος θα μπορούσε να το πει΄΄ απάντησα καληνυχτίζοντας.
Μικρά εγκλήματα μεταξύ ΄΄ανθρώπων του χώρου΄΄ μετά από πρεμιέρα. Άντε να βγάλεις άκρη.

Πως κρίνονται, αλήθεια, αντικειμενικά οι παραστάσεις; Με αποδείξιμα επιχειρήματα ως προς τη θεματική και την αισθητική τους λέει ο ίδιος ο Μολιέρος στην ΄΄Κριτική στο σχολείο των γυναικών΄΄. Όχι αυθαίρετα, πάντως.
Και πώς παίζονται τα έργα του Μολιέρου; Τις βασικές γραμμές, τις ουσιώδεις κατευθύνσεις μάς τις αποκαλύπτει πάλι ο ίδιος στον απολαυστικό ΄΄Αυτοσχεδιασμό των Βερσαλλιών΄΄. Όσα θα πρέπει να αποφεύγονται κυρίως.

Τι κρίμα που δεν παίζονται μαζί με το ΄΄Σχολείο γυναικών΄΄ αυτά τα δυο μονόπρακτα. Λίγα είναι τα έργα –και μάλιστα τα ανάλαφρης διάθεσης όπως ΄΄Ο αυτοσχεδιασμός΄΄– όπου προκύπτουν τόσο ανάγλυφα και διαχρονικά η ατμόσφαιρα της πρόβας, οι σχέσεις των ηθοποιών μεταξύ τους, η σχέση τους με την αυτοεικόνα τους, η σύμπνοια και η συνέργεια που αποτελούν την ψυχή μιας παράστασης, μια συνωμοτικότητα που διόλου δεν παρεμποδίζει τις μπηχτές και τα θαψίματα, η ομαδικότητα από ευχαρίστηση αλλά και κατ΄ανάγκην, τα υπονοούμενα και οι αντιζηλίες, η επινοητικότητα, το στυλ, το τάλαντο και το παιχνίδι, η απόλαυση της πρόβας, η σχέση με την τέχνη τους εν τέλει –ό,τι μυρίζει θέατρο με άλλα λόγια.

Σκέψου ένα έργο όπου οι ηθοποιοί παίζουν ηθοποιούς – και μάλιστα συγκεκριμένους, με βιογραφικό γνωστό και διακεκριμένους στο είδος του ο καθένας – που πρόκειται να υποδυθούν ενώπιον των θεατών ρόλους με ιδιότητες καθορισμένες από έναν ταλαντούχο συγγραφέα που επιπλέον τους σκηνοθετεί και συνυπάρχει επί σκηνής.
Α, υπάρχει και άλλη μια παράμετρος σ΄αυτό το θέατρο εν θεάτρω. Οι προσωπικές σχέσεις μεταξύ των συντελεστών που όσο νάναι επηρεάζουν τον τρόπο απεύθυνσης στην πρόβα, μια πρόβα υπό πίεση αφόρητη –ο βασιλιάς/κοινό αδημονεί να δει μια παράσταση. Ζευγάρια –νυν και πρώην– στη ζωή καλούνται να παραμερίσουν τις όποιες εκκρεμότητές τους και να επικεντρωθούν στον στόχο τους κατεπειγόντως.

Τα ανοιχτά αυτά μέτωπα δεν εμποδίζουν τον Μολιέρο να παρωδήσει ανελέητα τα υποκριτικά κουσούρια των ανταγωνιστών του, τον στόμφο και το υπερπαίξιμο κυρίως, υπενθυμίζοντας παράλληλα στους συνεργάτες του πως το ζητούμενο είναι πάντοτε το αρμονικό συνταίριασμα λόγου και κίνησης, η σωματοποίηση του λόγου όπως θα λέγαμε ίσως σήμερα. Υπενθυμίζοντας εμπράκτως δηλαδή –στην πρόβα– και όχι θεωρητικά. Ποιητική εφαρμοσμένη.
Υπενθυμίζοντας κυρίως πως η σκηνή τους περιμένει, πως πρέπει να επιστρατεύσουν τις δυνάμεις τους –και να επινοήσουν και άλλες, πολλαπλασιάζοντας δεξιοτεχνικά τον εαυτό τους.
Παντός καιρού υπενθυμίσεις.

Υ.Γ. 1 Μετά τον πρόωρο θάνατο του Μολιέρου, ο θίασος του συμπτύχθηκε το 1680 με το αντίπαλο σχήμα και προέκυψε η Comédie–Française, το Εθνικό τους θέατρο, όπου οι ηθοποιοί είναι και μέτοχοι όπως στον θίασο του Μολιέρου. Τον αμέσως επόμενο αιώνα οι πολιτιστικές διαμάχες θα αποκτήσουν ΄΄αμιγώς πολιτική χροιά και διατύπωση΄΄ και θα αποτελέσουν τον πυρήνα των επαναστατικών κινημάτων.

Υ.Γ. 2 Υπάρχει ένας όρος τεχνικός που στα ελληνικά δεν πολυχρησιμοποιούμε. Το mise en abîme. Μια αφήγηση στο εσωτερικό μιας άλλης/μια εγκιβωτισμένη ας πούμε αφήγηση, μια εικόνα στο εσωτερικό μιας άλλης, ένας καθρέφτης που καθρεφτίζει έναν άλλον επ΄άπειρον –δημιουργία αβύσσου– και ούτω καθεξής. Θέατρο εν θεάτρω λέμε όταν πρόκειται για παράσταση. ΄΄Ο αυτοσχεδιασμός των Βερσαλλιών΄΄ είναι μια τέτοια περίπτωση. Βουτιά στην άβυσσο. Impromptu , για την ακρίβεια, θα πει αυτοσχεδιασμός… εν μέρει. Ασκήσεις δεξιοτεχνίας με περιορισμούς.

Υ.Γ. 3 Πρόπερσι, οι απόφοιτοι του Κονσερβατουάρ –της Εθνικής Ανώτερης Σχολής Θεάτρου στη Γαλλία– που τροφοδοτεί, μεταξύ άλλων, την Κομεντί Φρανσαίζ με νέο αίμα, παρουσίασαν στο φεστιβάλ της Αβινιόν και με μεγάλη επιτυχία μια σύνθεση κειμένων των τριών έργων που αναφέραμε με τίτλο ΄΄Impromptu 1663΄΄.
Στο Κονσερβατουάρ, ως μαθητής, είχα και γω την τύχη να πάρω μέρος στον ΄΄Αυτοσχεδιασμό των Βερσαλλιών΄΄ παράσταση που απευθύνονταν κυρίως στο σινάφι, στις ημερίδες της Σχολής. Μάθημα ανεκτίμητο πάνω στο έργο του Μολιέρου και στην εποχή του. Πάνω στο θέατρο εν γένει.

(*) Ο Δημήτρης Πετρόπουλος είναι Εκπαιδευτικός (Νομικός Καθηγητής Δικαίου και Κοινωνιολογίας) στην Β/θμια Εκπαίδευση και… πρώην Πρωθυπουργός (στο «Παρά Πέντε»)