Τέχνη του καλού και του επιεικούς

Γράφει ο Γεώργιος Ε. Κολιός
Δικηγόρος & Συγγραφέας

Ο όρος «δύναμη» μπορεί να εμπεριέχει πολλές σημασίες : σωματική ρώμη, γενναιότητα, οικονομική ισχύ , πολιτική ισχύ. Ο όρος δύναμη, όμως, μπορεί να συνταιριαστεί με την έννοια της δικαιοσύνης; Προηγείται κάποια από τις δύο έννοιες της άλλης ; Ο Δημόκριτος πίστευε πως ο αρχομανής δεν μπορεί να είναι δίκαιος. Η ιστορία του ανθρώπου μάλλον επιβεβαιώνει τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο. Σπάνια το δίκαιο υπήρξε «ars boni et aequi» (τέχνη του καλού και του επιεικούς), αλλά, αντίθετα, περισσότερο χρησιμοποιήθηκε για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των εκάστοτε ισχυρών. Το «δίκαιο του ισχυροτέρου» φαίνεται πως είναι ο άγραφος κανόνας που ρυθμίζει την ομαλή συμβίωση των ανθρώπων. Η κοινωνία των ανθρώπων, ως δημιούργημα του ανθρώπου του ίδιου, δεν βασίζεται στο δίκαιο του ισχυροτέρου, δεν στηρίζεται στο φυσικό δίκαιο, είναι κοινωνία, κατασκευή κοινωνική. Ωστόσο ο άνθρωπος έχει συνηθίσει στην ύπαρξη του «αδίκου» στην κοινωνία του. Δέχεται αδιαμαρτύρητα την εκμετάλλευσή του από τον πιο δυνατό, προσδοκώντας μέσα του πως η μοίρα του κάποτε θα αλλάξει και θα πάρει αυτός την θέση του ισχυροτέρου.

«Τίμιος μεν ο μη αδικών» έλεγε ο Πλάτων. Μετά από τόσες χιλιετίες ύπαρξης ισχυρών και αδυνάτων στον κόσμο των ανθρώπων, ο λόγος του έχει τουλάχιστον αρκετή δόση αφέλειας και ρομαντισμού. Η μοιρολατρία του ανθρώπου που αποδέχεται το άδικο και ζει μ’ αυτό εκφυλίζει την δομή της κοινωνίας. Η δικαιοσύνη του ισχυρού διαιωνίζει τον πλουτισμό του, από τη μια, και την καταρράκωση του αδύναμου, από την άλλη. Δίκαιο δεν είναι το δυνατό αλλά το ηθικό. Γι’ αυτό και το δίκαιο δεν πρέπει να στηρίζει, να υπηρετεί τη δύναμη, αλλά μάλλον το αντίθετο να συμβαίνει, η δύναμη να τεθεί στην υπηρεσία του δικαίου. Κατά τον Αριστοτέλη, προτέρημα μιας εκλεκτής φυσικής παρουσίας είναι όταν είναι δικαία όχι από ανάγκη, δηλαδή από εξαναγκασμό, αλλά από προσωπική επιλογή που προέρχεται από την ηθική της εντέλεια κι όχι απλώς από την τήρηση των νόμων (Αμείνονος γαρ μη δι’ ανάγκην δίκαιον είναι).

Σε πολλές περιοχές του κόσμου, εκεί όπου η δύναμη δεν έχει ολοκληρωτικά διαβρώσει το δίκαιο, πολλοί είναι οι επαναστατημένοι ενάντια στην αδικία. Είναι αυτοί που δεν μπορούν να συμβιβαστούν με την απόπειρα καθολικού εκφυλισμού του δικαίου και εξεγείρονται ενάντια στο δίκαιο του ισχυροτέρου, που απειλεί με παραμόρφωση το δίκαιο που αυτός καταπατά βάναυσα, και αγωνίζονται για την αποκατάστασή του. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ πέρασε στην ιστορία λέγοντας την γνωστή σ’ όλο τον κόσμο φράση «La loi c’ est moi» (ο νόμος είμαι εγώ). Μετά από έναν αιώνα απολυταρχίας, όταν ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ αυτή τη φορά θέλησε να προβάλει κάτι ανάλογο, δηλαδή το «L’ Etat c’ est moi» (το Κράτος είμαι εγώ), μια νέα μορφή εξουσίας αντιτάχθηκε στην «Ελέω Θεού Μοναρχία» : Κάθε εξουσία απορρέει από το λαό, ασκείται από το λαό και για το λαό.