ΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΧΑΝΙΑ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΚΑΛΑΡΡΥΤΕΣ – Πράμαντα– ΑΡΤΑ

Τελευταία Ενημέρωση 15 Νοέ 2021

Έρευνα της Αναστασίας Καρρά *

Ανεμότρυπα των Πραμάντων προς το μέρος των Κτιστάδων
1.Της Χρύσαινας για τους αγωγιάτες των Καλαριτών και Ματσουκίου
Σγάρα
1.Χάνι Τζουμακαίικα των αδελφών Κωσταντίνου (Ντούλα )
2.Χάνι Γραβαίων, Αντώνη και Γεωργίου
3. Χάνι Δημητρίου Σπ. Τζουμάκα

Άγιος Γεώργιος
1.Χάνι Μήτσου Αγγέλη,
2.Χάνι Κώστα Σωτηρίου, που αργότερα νοίκιασε για κάποιο διάστημα ο Γιώργος Γιαννάκης,
3.Χάνι Κώστα Φούρκα, που αργότερα νοίκιασε για κάποιο διάστημα ο Κώστας Γιαννάκης

Σκοτωμένο
1.Χάνι Βασίλη Βλάχου
Μικροσπηλιά (χαμηλά)
1.Χάνι Κώστα Μάμαλη
2.Χάνι Στράτου Κορδούλα
Μακρύκαμπος(Λεπιανά)
1.Χάνι Κώστα Αγγέλη,
2.Χάνι Παναγιώτη Παντού
3.Χάνι Γιάννη κ Κώστα Παππά
Κούλια
1.Χάνι Νικολάου Γκατζόγια

Αγριλιά Ράμιας
1.Χάνι Νικολάου κ Λάμπρου Καρκάβελου,
2.Χάνι Γεωργίου κ Βασιλείου Φλούδα
Πριν το Κρυονέρι
1.Χάνι Κωσταντέλου,
2.Χάνι Δημητρίου Μπατσή
Κρυονέρι
1.Χάνι Νικολάου Σφήκα,
2.Χάνι Γεωργίου
3.Χάνι Βασιλείου Φεύγα
4.Χάνι Ιωάννη Λελούδα

Πολύτσιανα
1.Χάνι Χολέβα,
2.Χάνι Μπαρτζώκα

Φτέρη
1.Χάνι Βασίλη Ντούλα,
2.Χάνι Αλέξη Μπαλαούρα,
3.Χάνι Κων/νου Ζαχαρή
4.Χάνι Βασίλη Θεοχάρη

Δίστρατο( Λυκούρες)
1.Χάνι Κώτσο & Μιχαήλ Κοντού
Στα σύνορα με τη Φτέρη κοντά στη Βρύση του Κοντού.
2. Χάνι ΜαρίαςΒόβλα
Κάτω από το σχολείο στη θέση Σαρμανίτσα
3. Χάνι Κώτσο Γιωργάκη (Μπαζίνα)
Κοντά στο σημερινό σπίτι του Πέτρο Φούκα μάλλον για μικρό διάστημα
4. Χάνι Γιάννη Παπανικολάου (Παπαδή)
Στην κορυφή του Τραπεζακίου με είσοδο από το δρόμο και δεύτερη στο κάτω μέρος μάλλον για αχυρώνα και στάβλο. Στις μέρες μας λειτουργούσε για ένα μικρό διάστημα και σαν γύφτικο (του Μήτρου Μπούκα)
5. Χάνι Νίκου Τζαμάκου
Στη θέση που βρίσκεται σήμερα το Τζαμακέϊκο σπίτι δίπλα στο δρόμο
6. Χάνι Κώστα Παπαχρήστου
Στο σημερινό σπίτι του Παπαχρήστου, σε οικόπεδο μάλλον βακούφικο του Αη Γιώργη. Αργότερα, στις μέρες μας, λειτούργησε και σαν καφενείο του χωριού.
7. Χάνι Γιώργου και Βαγγέλη Τσαρακλή
Στη σημερινή διακλάδωση προς Ανεμορράχη, όπου σήμερα το σπίτι του Αριστείδη Ντάλα
8. Χάνι Γιώργου Τσουβάλα
Στο ψηλότερο μέρος του χωριού μάλλον πρόχειρο.
9. Χάνι Γιώργου Ρόβα
Όπου σήμερα το σπίτι του Σολούπη
10. Χάνι Πάνου Τζαμάκου
Στα σύνορα με την Καλεντίνη όπου σήμερα τα Μπαρτσωκέικα.(Μαρτυρία Χ. Ντάλα).
Κάτω Καλεντίνη
1.Χάνι Αθανάσιου Τσιμπλή,
2.Χάνι Ιωάννη Μπάμπαλη,
3.Χάνι Δημήτριου Σβηνέλη
4.Χάνι Λάμπρου Ταγκαρέλη
Πλατανόρεμα
1.Χάνι Αθανάσιου Σαλαμούρα,
2.Χάνι Ευάγγελου Τσίρου
Πουρνάρι
1.Χάνι Αλέξανδρου Πρίντζου
2.Χάνι Θεόδωρου Μπακατσέλου

6. Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΑΡΤΑ – ΑΣΤΡΟΧΩΡΙ – ΓΕΦΥΡΑ ΚΟΡΑΚΟΥ
“Από Άρτας εις Λιβίτσικον ώραι 3 και ½, εκείθενεις Βελεντσικόν ώραι 4, εκείθενεις Καταβόθραν ώραι 5, εκείθενεις γέφυραν Κόρακα ώραι 4 ½, εκείθενειςΛιάσκοβονώραι 2 ½.
Από Άρτα ς η οδός διέρχεται ΜΑ επί 1 ½ ώραν διά της πεδιάδος, και μετά 2 έτι ωρώνάνοδονεπί τωνδυτικώνκλιτύωντου όρους Ζυγού λήγει εις χωρίον Λιβίτσικον. Εκείθενηοδός ανέρχεται και κατέρχεται δια μακρών υψωμάτων καταφύτων υπό μικρών αγρίωνδένδρωνωςπ.χ. ερικών, σχοίνων, αγριελαίωνκλπ. Μετά 4 ώρας λήγει ειςτοχωρίον Βελεντσικόν ή Καλενδίνι Βελεντσικού, αφού προηγουμένως Διέλθη διά λιθοκτίστουτινος γεφύρας του ομωνύμου τω χωρίω ποταμού, όστιςχύνεται ειςτονποταμόντηςΆρτης (Άραχθον).Από του χωρίου τούτου ηοδός καθίσταται λίαν απότομος ή μάλλονειπείνορεινή ατραπός ανερχομένηειςθέσινΠλάτανοντου όρουςΓαβρόβου. Από του Πλατάνου κατέρχεται πάλιν αποτόμωςειςτοχωρίονΚαταβόθραις. Ηαπόστασις από Βελεντσικούεις Καταβόθραςείναι 5 ωρών. Αυτόθι ηοδόςδιέρχεται δια δάσουςκαι επί ομαλωτέρουεδάφους, λήγουσα μετά 2 ώραςεις χωρίον Μυλιανά. Μετά 2 έτι ώρας από Μυλιανώνηοδόςλήγει ειςτοχωρίονΒρεστενίτσαν. Από του χωρίου τούτου ηοδός κατέρχεται και μεθ’ ½ ώρανδιέρχεται ειςτην αντιπέρανόχθηντου ποταμού Άσπρου επί τηςγέφυραςτου Κόρακα. Αυτόθενηοδός διακλαδούταικαι προς Βορράνμενδιευθύνεται προς τοχωρίοντου ΑσπροποτάμουΛιάσκοβον , όπερ απέχει τηςγεφύραςτου Κόρακα 2 ½ ώρας, προςμεσημβρίανδεπροςτοχωρίονΒραγκιανάκαι εκείθενειςτοεντόςτωνπαλαιώνΕλληνικώνορίωνχωρίονΧωρίγκοβον.” (Κοκίδης, 1880).

Αργότερα ο δημόσιος δρόμος από την Άρτα ως το Αστροχώρι, προς τα χωριά δηλαδή του Άνω Ραδοβυζίου, ακολουθούσε την εξής διαδρομή : Άρτα – Διόδια – Θεοτοκιό – Πουρνάρι – Βίγλα – Ζυγός – Βόιδαρου – Άνω Καλεντίνη – Τέμπλες – Ξηρόκαμπος – Κρανιές – Αστροχώρι. Σ’ ολόκληρη αυτή τη διαδρομή από παρακαμπτήριους δρομίσκους καιδιασταυρώσεις, ανταμώνονταν άνθρωποι απ΄ όλα σχεδόν τα χωριά του Ραδοβυζίου και συνέχιζαν την πορεία τους από και προς την Άρτα κατά παρέες.
Στην διαδρομή Μεσόπυργος – Μεγαλόχαρη – Άρτα, η οποία εξυπηρετούσε και το Αυλάκι του ορεινού Βάλτου αλλά και τα έναντι του Αχελώου χωριά της Αργιθέας Καρδίτσας, στο δρόμο που ακολουθούσε την διαδρομή Κανάλια – Γάβρογο – Βελεντζικό -Προσήλια – Κάτω Παναγία Διασέλλου – Ζυγός – Άρτα, υπήρχε ένα σημείο αναψυχής και ξεκούρασης. Αυτό ήταν στα Μπουγάνια Γαβρόγου όπου στα πατρογονικά του κτήματα, ο Νικόλας Κραμπής είχε ένα στοιχειώδες καφενεδάκι. Σ’ αυτό σερβιριζόταν καφές, ούζο, λουκούμι και νερό. Η λειτουργία του σταμάτησε οριστικά στην διάρκεια του εμφυλίου. Έκτοτε, λόγω γήρατος του ιδιοκτήτη αλλά και λόγω αλλαγών στις οδοιπορικές διαδρομές, και των εξελίξεων στις οδικές μεταφορές, έλλειψε και η ανάγκη του. Οι εξιστορήσεις των παλαιότερων κατοίκων της εν λόγω περιοχής επεσήμαναν πως οι οδοιπόροι από τα προαναφερόμενα χωριά, όριζαν ως απαραίτητο στόχο, την άφιξη στην Άρτα, μέσα στην ίδια μέρα προφανώς λόγω ανυπαρξίας καταλυμάτων διανυκτέρευσης. ( Μαρτυρία Δημήτρη Κραμπή)

Δύο σελίδες από τομπακαλοδεύτερο (1940-43) της Μ. Βόβλα. Στην δεύτερη σελίδα οι πελάτες χαρακτηρίζονταν «τακτικοί» και «μπαστάρδικοι» (πήγαιναν και αλλού). Στην πρώτη, τα βερεσέδια από τον δάσκαλο του σχολείου, Χρ. Μπάκο που το χρησιμοποιούσε και σαν εστιατόριο (φασολάδα, τσίπουρα κτλ.). Υπάρχουν και πολλές διαγραφές με μολύβι. (Από Αρχείο Χ. Ντάλα)

Αν οι κάτοικοι της Σκουληκαριάς και του Γιαννιώτη επιθυμούσαν να κατέβουν στο Κομπότι πήγαιναν μέσω της ρεματιάς που οδηγεί στο Κλειδί από Αυγεραίϊκα, Τριανταφυλαίϊκα. Στο δρόμο σταματούσαν για λίγη ξεκούραση κι έναν καφέ με λουκούμι κοντά στο Κλειδί, στο καφενείο του Λάμπρου Καραχρήστου. Από ‘κεί, έστριβαν αριστερά και έπεφταν στην ρεματιά που χωρίζει το Κλειδί από την Φλωριάδα, την λεγόμενη Ποταμούλα, κι απ’ εκεί ακολουθούσαν το μονοπάτι που τους έβγαζε στο Κομπότι. Χιλιομετρικά η απόσταση ήταν λιγότερη από την σημερινή αμαξιτή. Έτσι έφταναν την ίδια μέρα. Στη διαδρομή αυτή δεν υπήρχαν χάνια και αν κάποια φορά έπρεπε να διανυκτερεύσει κάποιος, συνήθως τον φιλοξενούσαν σε κάποιο σπίτι.(Μαρτυρία Λάμπρου Παπακοσμά)

ΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΧΑΝΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΑΡΤΑ – ΓΕΦΥΡΑ ΚΟΡΑΚΟΥ
Οι οδοιπόροι από τον δρόμο γέφυρα Κοράκου- Άρτα, αλλά και από Καστανιά-Άρτα, περνούσαν από το δρόμο Αστροχώρι-Ρετσιανά-Ζυγός. Υπολογίζοντας με βάση τη σημερινή αμαξιτή απόσταση που είναι 70 χλμ. από την Άρτα, ήθελαν περίπου 20 ώρες δεδομένου πως πήγαιναν πιο αργά διότι κουβαλούσαν εμπορεύματα, ζώα και άλλα πράγματα καθώς επίσης και λόγω του δύσβατου του εδάφους. Στάση έκαναν στο Διχομοίρι που βρίσκεται περίπου στο μέσον της απόστασης, σε τρία σημεία :
1. Στο καφενεδάκι που ανήκε στην Μαρία Στόγια όπου δίπλα υπήρχε ένα μικρό χάνι που είχε δημιουργηθεί από τον υιοθετηθέντα γιό της Φώτη Γιώτη, στο οποίο κάποιος μπορούσε και να διανυκτερεύσει.

2. Στην ίδια περιοχή (Κούφαλος Διχομοιρίου) είχε χάνι ο “Παχούλας” που ήταν και το πιο μεγάλο και γνωστό.
3. Στο Μαραθόρεμμα Διχομοιρίου, τοποθεσία πριν φτάσουμε στο Διχομοίρι από Άρτα, βρίσκεται πάνω στο δρόμο το πατρικό του Βασίλη Μπεσλίκα. Εκεί οι οδοιπόροι, σταμάταγαν ζητώντας νερό και ότι άλλο υπήρχε και πολλές φορές διανυκτέρευαν εκεί. Έτσι χωρίς ποτέ να χαρακτηριστεί χάνι, γιατί ήταν το σπίτι τους και δεν ζήτησαν ποτέ αμοιβή από τους διαβάτες, έγινε ένα γνωστό σημείο ανάπαυλας και ξεκούρασης.( Μαρτυρία Βασίλη Μπεσλίκα)
Στο Ζυγό επίσης, που ήταν το πέρασμα από το ορεινό Ραδοβύζι προς τα πεδινά της Άρτας λειτούργησε για πολλές δεκαετίες ( μέχρι το 1950) το χάνι του Λεωνίδα Καρανάτση. « Ήταν ξακουστό σε όλη την περιοχή καθώς ο ιδιοκτήτης του, κατά γενική ομολογία όσων τον γνώρισαν και διέμειναν στο χάνι, ήταν καταδεκτικός και πονόψυχος άνθρωπος. Ήταν χαρακτηριστική η φράση των ταξιδιωτών τότε «Θ’ ανταμωθούμε στο χάν’ τ’ Καρανάτση». Στο ισόγειο υπήρχε καφενείο με τζάκι που τον χειμώνα έκαιγε ασταμάτητα. Σ’ αυτό σερβίρονταν καφέδες, τσάι, λουκούμια, ποτά, κυρίως ούζο και διάφορα γλυκά .Μπορούσε δε κάποιος να βρει και είδη μπακαλικής ενώ υπήρχε ακόμα και χώρος για χαρτοπαίγνια. Στο κατώι κοιμόνταν οι διανυκτερεύοντες ταξιδιώτες. Το καλοκαίρι, που οι ταξιδιώτες ήταν περισσότεροι, λόγω στενότητας χώρου αρκετοί διανυκτέρευαν στην αυλή. Ο γιός του Λεωνίδα Καρανάτση, Ελευθέριος, θυμάται πως μια βραδιά ξενάγησαν 140 άτομα μέσα και έξω από το χάνι. Ξημερώνοντας έδιναν ελάχιστα χρήματα στο χανιτζή ή λίγα από τα προϊόντα τους, το λεγόμενο « χανιάτικο», για το φαγητό, την τροφή των ζώων τους και τα άλλα μικροέξοδα στο καφενείο. Επειδή πολλοί από τους ταξιδιώτες ήταν πάμφτωχοι, άλλοι αξιολύπητοι από την ανέχεια, άλλοι άρρωστοι που «δεν είχαν στον ήλιο μοίρα», ο χανιτζής Καρανάτσης, πονόψυχος καθώς ήταν, δεν τους έπαιρνε απολύτως τίποτα για τη διαμονή τους.»(Χρήστου, 2000)

Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΑΡΤΑ – ΒΟΥΡΓΑΡΕΛΙ –ΘEΟΔΩΡΙΑΝΑ
Η πρώτη καταγραφή από τον Κοκίδη το 1880, ένα χρόνο πριν την απελευθέρωση της περιοχής από τους Τούρκους καταγράφεται ως εξής : “Από Άρτας έωςΚαλεντίνι 5 ώραι, εκείθενμέχρι Βουργαρέλι 4 ½ ώραι, εκείθενμέχρι Θεοδώριανα 4 ώραι, εκείθενμέχρι Μελισσουργοί 4 ώραι, εκείθενμέχρι Καλαρρύται 3 ½ ώραι.
Τομήκοςτηςοδού Άρταςμέχρι Καλενδινίουωςεμνημονεύθη ανωτέρωείναι 5 ωρών. Αυτόθενάρχεταιηοδόςδιατρέχουσα τηνομαλήνκοίτηντου ποταμού Σαραντάπορου, και μετά 4 ½ ώραςφθάνει ειςτοχωρίονΒουργαρέλι. Από του χωρίου τούτου ηοδόςαναριχάταιτηναπότομονκαι δύσβατονδυτικήνκλιτύντου όρουςΤσουμέρκα, και αφού ανέλθη αυτήν, κατέρχεται τηνανατολικήνκλιτύν, απολήγουσαειςΘεοδώριανα.Τοδιάστημα μεταξύ του χωρίου Βουργαρέλικαι Θεοδώριαναείναι 4 ωρών. Εκείθενηοδόςδιευθύνεται προςβορράνκαι μετά διέρχεται δια του χωρίου Μελισσουργοί, και μεθ’ ετέρας 3 ½ ώραςλήγει ειςτοχωρίονΚαλαρρύταις.” (Κοκίδης, 1880).

Στη δύσβατη και ορεινή αυτή διαδρομή, σε μεγάλο μέρος της,ακόμη και μέχρι το 1950 περίπου, η συγκοινωνία με την Άρτα γίνονταν με τα πόδια και όχι και με την μεγαλύτερη ασφάλεια καθώς υπήρχαν ληστές.Η διαδρομή ‘Άρτα – Θεοδώριανα διαρκούσε περίπου 15 ώρες με διανυκτέρευση σ’ ένα από τα γνωστά χάνια ή στην ύπαιθρο με μεταφορικό μέσο τα μουλάρια. Βέβαια και οιάνθρωποι κουβαλούσαν πράγματα, οι άντρες στον ώμο και οι γυναίκες ζαλιγκωμένες με φορτίο 40 οκάδες περίπου. Όσοι συνέχιζαν προς τη Θεσσαλία ακολουθούσαν το δρόμο μέσω Νεράιδας. Το 1933 επί της εθνικής οδού Άρτης – Τρικάλων είχε ήδη κατασκευασθεί η από το Βουργαρέλι μέχρι του τέρματος (24ονχιλιόμετρον, Χάνι Τυρολόγου) αμαξιτή οδός και η Γέφυρα Κοντοδήμα ή Παλιουρή. «Η γέφυρα αύτη, ήτις εξασφαλίζει πλέον την μετά της Άρτηςσυγκοινωνίαν των χωρίων Θεοδωρίας, μήκους 60 μέτρων και μετά των εκατέρωθεν προσβάσεων 90, με ανοίγματα, εκ των οποίων το μεσαίον 16 μέτρων και τόξα δύο, είναι άπασα λιθόκτιστος, πλην του εξ μέτρων πλάτους καταστρώματος, όπερείνε εκ τσιμέντου. Από τεχνικής απόψεως ουδέν το εξαιρετικόν παρουσιάζει, υπήρξεν όμως πολύ δαπανηρά, διότι εστοίχισε 2.500.000 και είναι εκτάκτως ωραία….» (Αρτινά και Τζουμερκιώτικα Νέα, 1933). Αργότερα “…… η στρατηγική σημασία της περιοχής κατά τον εμφύλιο, οδήγησε το στρατό στην απόφαση να διανοίξει δρόμο από το Βουργαρέλι στα Θοδώριανα. Ο δρόμος αυτός, ανάμεσα από Βουργαρέλι και Αθαμάνιο, έστριβε αριστερά προς τις Σπάθες, περνούσε από τη ράχη του Σταυρού πιο ψηλά από το εικόνισμα, συνέχιζε προς τα Αηδίνιακαι κατέβαινε στα Θεοδώριανα από το Κουτσοχέρι, από εκεί που ήταν το παλιό εικόνισμα.”(Σκουτέλας, 2006)

Συνεχίζεται….

* Η Αναστασία Καρρά είναι λέκτορας Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων