Το μεγαλείο της προσωπικότητας του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Του πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου.
Εκπαιδευτικού

(Απόσπασμα από ανέκδοτη εργασία)
«Χωρίς αμφιβολία, πλήθος αξιόλογων ανθρώπων πέρασε από αυτή τη γη. Ανθρώπων με εξαιρετικές διανοητικές ικανότητες, σπάνιες δεξιότητες, προικισμένο χαρακτήρα, ανεξάντλητες ψυχικές δυνάμεις.
Όταν όμως τέτοιοι άνθρωποι εμφανίζονται εν μέσω εξαιρετικά κρίσιμων ιστορικών συγκυριών, τότε αναδεικνύονται σε κομβικά πρόσωπα της παγκόσμιας ιστορίας, ικανά να αλλάξουν τον ρου των ιστορικών εξελίξεων. Τέτοιο πρόσωπο υπήρξε ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός ο Βατοπαιδινός μοναχός, ο σοφός της Αναγέννησης, ο συγγραφέας και νηπτικός Πατέρας, ο ανιδιοτελής φωτιστής ενός ολοκλήρου λαού, ο παραδοσιακός και πρωτοπόρος, η ζωντανή απόδειξη της μυστικής ζωής της Εκκλησίας και των πλούσιων πηγών του Ελληνικού πολιτισμού».(Η.Λιαμής).

Το όνομα Μάξιμος ετυμολογικά σημαίνει Μέγιστος. Η επωνυμία Γραικός αποδεικνύει την συνείδηση ότι ήταν Έλληνας και ότι ανήκε στον περιούσιο αυτό λαό και ότι μόνο αυτό αρκούσε να του δώσει κύρος, γι αυτό αναφωνούσε:
«ΕΛΛΗΝ ΕΙΜΙ ΚΑΙ ΕΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΩΡΑ ΕΓΓΕΝΝΗΘΗΝ ΚΑΙ ΑΝΕΤΡΑΦΗΝ ΚΑΙ ΕΚΑΡΗΝ ΜΟΝΑΧΟΣ».
Η θεία Πρόνοια ευδόκησε να δεχθεί ο όσιος Μάξιμος υπερφυσικούς πειρασμούς και ίσως κάποιοι μελετώντας την ζωή του Αγίου, να διερωτηθούν γιατί ο Θεός να επιτρέψει τέτοιου είδους θλίψεις.
Ο γέροντας Ιωσήφ Βατοπαιδινός μας λέγει:
1) Άλλοι είναι οι πειρασμοί των αγωνιστών για να προσθέσουν πρόοδο και να προφυλάσσονται από τα βλαβερά και επικίνδυνα,
2) διαφορετικοί αυτών που απομακρύνονται και πλανώνται, ώστε να πλησιάσουν στον Θεό,
3) διαφορετικοί οι πειρασμοί των τελείων για να τους προβάλλει η Εκκλησία ως στήριγμα των πιστών και ως παράδειγμα προς μίμηση.
Η 3η μερίδα περιλαμβάνει και τον Άγιο Μάξιμο.

Ο Άγιος με την χάρη του Θεού αναδείχτηκε έτοιμος, ταπείνωσε, κένωσε τον εαυτό του και γι αυτό δοξάστηκε και μετά τον θάνατό του με την άκτιστη, άφθαρτη δόξα του Θεού.
Ήταν σοφός, λόγιος, αλλά και ακτήμων μοναχός, ποιμένας που αγάπησε τον άνθρωπο και έδωσε όλο το είναι του σε αυτήν την υψηλή διακονία. «Τι γλυκύτερον μέλιτος; και τι ισχυρότερον λέοντος;» (Κριτ. ιδ. 18). Σε εποχή πνευματικής πτωχείας, έδωκε ο Θεός τον Μάξιμο, Καθοδηγητή του Ρωσικού λαού, διά του λόγου του γραπτού τε και προφορικού, ώστε να χορτάσει και να ξεδιψάσει τον λαό του Θεού.
Έζησε στο γύρισμα από τον 15ο στον 16ο αιώνα, κυρίως στη Ρωσία. Οι εξουσίες του κόσμου τούτου, πολιτική και εκκλησιαστική, δοκίμασαν να εξαφανίσουν, όχι μόνον αυτόν, αλλά και κάθε μνήμη του για τις επόμενες γενιές. Τα τελευταία είκοσι χρόνια της ζωής του εξαφανίστηκε από προσώπου γης, παραμένοντας έγκλειστος σε φυλακές ανήλιαγες, απομονωμένος από κάθε επικοινωνία. Κι ενώ θα περίμενε κανείς πως ο χρόνος, που νίκησε ενδόξους και επωνύμους, σοφούς και ηγεμόνες, με ευκολία θα εξαφάνιζε έναν έγκλειστο μοναχό, η μνήμη του παρέμενε ζωντανή για 400 σχεδόν χρόνια και έφτασε μόλις στα μέσα του εικοστού αιώνα να αναδειχθεί ως μία απ΄ τις σημαντικότερες μορφές της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης, ένας εκ των επιφανέστερων νηπτικών Πατέρων, ένας εκ των λαμπρότερων μαρτύρων της Ορθόδοξης πνευματικότητας και του Βυζαντινού πολιτισμού, ένας όντως κοσμοπολίτης και της εγκόσμιας και της ουράνιας πολιτείας.

Ο Άγιος Μάξιμος χαρακτηρίζεται «φιλόσοφος» (Πρίγκηπας Α. Kurbskj), «λαμπάδα της άμωμης πίστεως», «ελεγκτής της αμάθειας, εραστής της αλήθειας» (Μόσχας Φιλάρετος), «καινοτόμος της ηθικής πλευράς της θρησκευτικής ζωής» (V.S. Ikonnikov), «έκφραση και τελείωση της Βυζαντινής επιδράσεως στη Ρωσία» (A. Sinajskij), «πρόδρομος της προσέγγισης της Ρωσίας προς την Δύση» (S. Solovev), «Βυζαντινός ανθρωπιστής» (G. Florovskij), «εξαιρετικό φαινόμενο της Ρωσικής λογοτεχνίας» (M.N. Speranskij), «ο πλέον ταλαντούχος και έξοχος Έλληνας ποιητής της διασποράς στη μεταβυζαντινή περίοδο» (D. Bulanin), «τολμηρός στη σκέψη, άφοβος στην έκφραση» (Ν. Καζαντζάκης), «επιφανής Έλληνας» (Αχιλλέας Κύρου), «θεόπεμπτος Νέστορας» και «λαμπρόνμετέωρον» (Γρ. Παπαμιχαήλ), «καύχημα της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, του Ελληνορθόδοξου γένους μας, του Αγίου Όρους» (Αρχ. Γεώργιος Καψάνης), ενώ ο ElieDenissoff συμπυκνώνει επιγραμματικά όλη την προσωπικότητα και το έργο του: Για την Μόσχα υπήρξε «ο απόστολος και ο χορηγός των φώτων», για τον Ελληνισμό υπήρξε «γνήσιος βυζαντινός μετά το Βυζάντιο» και για την Ευρώπη αναδεικνύεται «γνήσιο τέκνο της Ιταλικής Αναγέννησης» .

Ρώσοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς σκιαγραφούν την ιστορική προσωπικότητα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού
1.Ταλαντούχος κριτικός θεολόγος ,ευαίσθητος χαρακτήρας με υπέρ του Θεού και του πλσίον ζηλούσα αγάπη,εμπνευσμένος και υψιπετής διδάσκαλος.
Α.Ο Μόσχας Φιλάρετος
Ο Μάξιμος είναι η λαμπάδα της άμωμης πίστεως, ο ελεγκτής της αμάθειας,ο εραστής της αλήθειας,αποστρεφόμενος τις κολακείες και τις προλήψεις…
Στα πολυάριθμα συγγράμματά του Οσίου Μαξίμου,δεν δύναται να μην θαυμάσει κανείς την ποικιλία των γνώσεων και των ταλάντων του,είναι φιλόλογος άμα και ιστορικός, ποιητής και ρήτωρ,φιλόσοφος και θεολόγος. Το εξοχώτερο όμως των λοιπών πλεονεκτημάτων του είναι το δώρο της κριτικής. Πανταχού και εν παντί είναι κριτικός είτε εκθέτει δόγμα,είτε ηθική διδασκαλία ,είτε Γραφή εξηγεί, είτε κάποια διήγηση αναφέρει….Τα πάντα ανακρίνει κριτικώς….

Αλόγιστα είναι τα θέματα ,τα οποία επιλαμβάνεται αποκλειστικώς ως θετικός διδάσκαλος. Θείω ζήλω κινούμενος και περί της σωτηρίας του πλησίον μεριμνών, κατεθλίβετο βλέποντας το κράτος των ελλείψεων και της αμάθειας, και γι΄αυτό τον λόγο έσπευδε να παρέχει τα προς θεραπεία φάρμακα, εκείνα τα οποία τον λόγο ανευρίσκει η υπέρ του Θεού και του πλησίον ζηλούσα αγάπη….
(Filaret “MaxinGrek στο περιοδικό «Moskvitjanin,τ.6.Μόσχα 1842.
2.Ζηλωτής της Ορθοδοξίας-Απολογητής
«Μάξιμος ο Γραικός ήτο ανήρ σοφώτατος,ο μάλλον μεμορφωμένος της εποχής του,έξοχος θεολόγος και αυστηρός ζηλωτής της Ορθοδοξίας».(A.Nikolksii. «OnyekgttorihtroudahMaximGrek»,TKDA 1864 σελ.5)

«Πολλά έργα του Μάξιμου Γραικού, ειδικά αυτά που γράφτηκαν στις δεκαετίες ΄30-΄50,διαποτίζονται με την ατμόσφαιρα της «απάντησης» ή της «απολογίας». «Σύντομη απάντηση προς την αγία εκκλησία,στην οποία συκοφαντήθηκα». «Αφήγηση για την διόρθωση των ρωσικών βιβλίων», το προγραμματικό έργο «Ομολογία πίστης»,πολύ συχνά σε άλλα έργα ονομάζεται από τον Μάξιμο «απάντηση».Σε κάποια έργα του ο Μάξιμος έδωσε τη φόρμα των ερωτοαπαντήσεων, την συζήτηση κάνουν ο «αφιλοχρήματος» ακτήμονας και ο «φιλοχρήματος» Φιλοκτήμονας,ο επίσκοπος του Τβερσκόι και ο Θεός,το πνεύμα και η ψυχή.
Σε άλλες περιπτώσεις το λογοτεχνικό είδος που επιλέγεται δεν είναι η συζήτηση,αλλά καθορίζεται σαν «Αφήγηση κατά…» η «Διήγηση εναντίον…»Ο αντίπαλος των αφηγήσεων αυτών μπορεί να είναι κάποιος σύγχρονος….Ο Γραικός όχι μόνο απαντάει ο ίδιος ,όχι μόνο αναγκάζει τους ήρωες των έργων του να κάνουν ερωτήσεις και να απαντούν,αλλά γράφει και κάποια έργα που δεν είναι παρά έτοιμες «απαντήσεις» για τους αναγνώστες ,ώστε να μπορούν να απαντούν σε ερωτήματα που πιθανόν να τους τεθούν.(Οι απαντήσεις των χριστιανών εναντίον των αγαρηνών, που διαβάλλουν την Ορθόδοξη πίστη).

Η επιλογή του παραπάνω λογοτεχνικού είδους εξηγείται όχι μόνο με την προσωπική μοίρα του Μάξιμου,ο οποίος ήταν υποχρεωμένος να απολογηθεί μετά τις άδικες κατηγορίες που του αποδόθηκαν το 1525 και το 1531,αλλά και με την πολεμική ατμόσφαιρα που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή…Ως χριστιανός συγγραφέας προσπαθούσε να δώσει στις ιδέες του καθολικό χαρακτήρα, να εκφράσει την επιχειρηματολογία του με παραδοσιακές μορφές,να εμφανίσει τα επίκαιρα προβλήματα της γύρω του πραγματικότητας σαν παντοτινά (που δεν εξαρτώνται από τον χρόνο) και τις προσωπικές του απαντήσεις όχι μόνο σαν καρπό προσωοπικών του αναλύσεων,αλλά σαν απαντήσεις που ήδη υπήρχαν στην χριστιανική λογοτεχνία,σαν αιώνια πρότυπα,τα οποία θα έπρεπε να τηρούν τόσο οι ξεχωριστές προσωπικότητες ,όσο και κοινωνικές ομάδες και η κοινωνία στο σύνολό της».(N.V.Sinicyna.Απο την εισαγωγή στο βιβλίο “ PoslanieMaximaGreka 1965).

3.Ηθικός και ορθόδοξος μεταρρυθμιστής με αγωνιστικό πνεύμα
«Μαθητής της εποχής της μεταρρυθμίσεως και σύγχρονος της τότε θρησκευτικής ζυμώσεως στην Ιταλία και στην δυτική εν γένει Ευρώπη,ο Μάξιμος δεν ηδύνατο να μην εισαγάγει το αγωνιστικό πνεύμα υπέρ ορισμένων ιδεωδών και το της ηθικής μεταρρυθμίσεως στην Ρωσική κοινωνία,στην οποία παρατηρούσε ανάλογα ιδιότυπα φαινόμενα.Και εμφανίζεται στην Ρωσία άλλοτε ως ελεγκτής,άλλοτε ως φορέας νέων ιδεών και τάσεων,πάντοτε όμως παραμένων πιστός στον κύριο θρησκευτικό του σκοπό.
Υπήρξε μεταρρυθμιστής ,αλλά αποκλειστικά της ηθικής πλευράς της θρησκευτικής ζωής έγινε καινοτόμος-νεωτεριστής στην σφαίρα των εννοιών,αλλά μόνο εφόσον οι τάσεις αυτές δεν αντέβαιναν προς τις θρησκευτικές του ιδέες…»(V.S.IkonnikovMaxiGrekIegovremia(Ο Μάξιμος ο Γραικός και η εποχή του).Istoriceskoeissledovanie,Kiev 1915).

4.Απαράμιλλος Λογοτέχνης και επιστολογράφος
«Ο Μάξιμος ο Γραικός α) στην ρωσική λογοτεχνία του ΙΣΤ αιώνα είναι φαινόμενο εξαιρετικό
Β)στον τομέα του ύφους και της λογοτεχνικής γλώσσας της εποχής του είναι φαινόμενο ιδιόμορφο»(Μ.Ν.Σπερανσκιξ.Ιστορία Ρωσοσλαβονικών λογοτεχνικών σχέσεων.Lenigrad 1975 σελ.193.
«Ο Μάξιμος ο Γραικός ήταν ο πλέον ταλαντούχος και έξοχος Έλληνας ποιητής της διασποράς στην μεταβυζαντινή περίοδο….Ο καθορισμός της θέσης που κατέχουν οι επιστολές του Μαξίμου στην αρχαία ρωσική επιστολογραφία είναι θέμα ιδιαίτερης μελέτης…Αν η σύγκριση των επιστολών του και της αρχαίας ρωσικής επιστολικής πρακτικής είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί,η αντιπαράθεσή της με τα βυζαντινά πρότυπα επιστολών είναι πραγματοποιήσιμη και αποδεικνύει την μεγάλη επιρροή του ελληνικού πολιτισμού στην λογοτεχνική δημιουργία του συγγραφέα μας»(D.M.Boulanin ,Perevody,IposlanijaMaximGreka,Lenigrad 1984,σελ.230-231)
5.Πολέμιος και ακούραστος επικριτής της αμάθειας.
«Ήταν άνθρωπος με λαμπρό ταλέντο και πολυμορφωμένος με την πιο αυστηρή έννοια της λέξης, είχε ειδική έμφυτη κλίση προς την δραστηριότητατου προφήτη ή του συγγραφέα επικριτή…. Δεν είναι απαθής ερμηνευτής σοφών βιβλίων και αποκομμένος από τη ζωή επιστήμονας μοναστής. Παρουσιάζεται στις δικές του συλλογές ως παθητικός πολέμιος και ακούραστος επικριτής της αμάθειας.( (M.Gromov,Maxim Grek,Moskva 1983)

Επίλογος
«Ο Άγιος Μάξιμος προσλαμβάνει όλους τους καρπούς των εξελίξεων του καιρού του, αγωνίζεται όμως για μια Εκκλησία με τη ματιά στραμμένη στην ουράνια γνώση, εκκλησία αδέσμευτη από την επίδραση και τον έλεγχο της κοσμικής εξουσίας, εκκλησία ελεύθερη από το κοσμικό πνεύμα του εγωκεντρισμού, της πλεονεξίας και της φιλαρχίας. Οι πειρασμοί αυτοί είναι διαχρονικοί και ακριβώς για τον λόγο αυτό, ο Άγιος Μάξιμος αποτελεί ορόσημο διαχρονικό, μέτρο πνευματικών και εκκλησιαστικών επιλογών, κριτή συμπόρευσης της Ορθοδοξίας με αλλότριες δυνάμεις, προστάτη της Ορθόδοξης θεολογίας από αλλότριες διδασκαλίες, ανάχωμα της Ορθόδοξης ποιμαντικής από αλλότριες μεθόδους. Με αυτά τα δεδομένα, ο Άγιος Μάξιμος αναδεικνύεται, με απόλυτη τεκμηρίωση, πνευματικός ηγέτης του αγώνα κατά της εκκοσμίκευσης της Εκκλησίας, του υποβιβασμού της σε εργαλείο της εξουσίας, της απώλειας του προφητικού της ρόλου, του μαρασμού και της εξάντλησής της στις σκοτεινές διαδρομές αναζήτησης της δύναμης, της δαιμονικής αναζήτησης του επαίνου και της προστασίας των δυνάμεων του κόσμου τούτου.

Το μεγαλείο του όμως δεν εξαντλείται σε αυτό. Πέραν όλων όμως, ο Μάξιμος ο Γραικός είναι Άγιος, που σημαίνει φίλος τού Θεού, που σημαίνει φίλος κάθε αγωνιζόμενου ανθρώπου στην παλαίστρα της πνευματικής προκοπής, της εσωτερικής κάθαρσης από πάθη θανατηφόρα, της πορείας προς την θέωση. Ιδιαίτερα μάλιστα για κάθε Έλληνα, η μορφή του αποτελεί πρότυπο ισορροπίας ανάμεσα στον υπερφίαλο εθνικισμό και τον θρησκευτικό φανατισμό, αναδεικνύοντας ως ιδεώδες τού Έλληνα πνευματικού ανθρώπου, την συμπόρευση της γνήσιας εθνικής συνείδησης με την Ορθόδοξη οικουμενικότητα. Ο Άγιος Μάξιμος είναι ο Έλληνας στο γένος, που με ευγνωμοσύνη αποδέχεται τους θησαυρούς του πολιτισμού και της πίστης των Πατέρων του, του έτοιμου να αναλάβει την αποστολή να εξανθρωπίσει την κοινωνία με όπλα την ανιδιοτέλεια, την δίψα για δικαιοσύνη και την αγάπη για όλη την ανθρώπινη κοινωνία και για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά».(Ηλίας Λιαμής).