Συνέντευξη του Ανδρέα Μπουρούτη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Οι Εβραίοι αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας, ίσως το πλέον ξεχωριστό
Ο Ανδρέας Μπουρούτης είναι Ιστορικός – Οικονομολόγος. Έχει διδάξει στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο (Ιστορική συγκρότηση του ελληνικού κράτους), στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Είναι Επιστημονικός Υπεύθυνος του ερευνητικού προγράμματος «Μεταπολεμικός μετασχηματισμός της Θεσσαλονίκης και η τύχη των εβραϊκών περιουσιών». Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται οι εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, οι μεταναστευτικές – προσφυγικές ροές στην ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια και οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες.
Πριν από το ξέσπασμα του πολέμου ζούσαν στη Θεσσαλονίκη περισσότεροι από 50.000 Εβραίοι. Ποια ήταν η επίσημη πολιτική των Ιταλών απέναντί τους;
Μέχρι το 1938 και την ψήφιση των ρατσιστικών νόμων στην Ιταλία που στοχοποιούσαν τους Εβραίους, οι Ιταλοί είχαν φροντίσει να έχουν στενή σχέση με ένα μέρος της εβραϊκής κοινότητας. Σε μεγάλο βαθμό αυτό είχε επιτευχθεί μέσα από την οικονομική δραστηριότητα Εβραίων της Θεσσαλονίκης που διέθεταν ιταλική υπηκοότητα, ενώ τα ιταλικά σχολεία που είχαν ιδρυθεί από το 1888 είχαν στην πλειοψηφία τους εβραίους μαθητές
Πώς βρέθηκαν , στην πόλη της Θεσσαλονίκης, οι ιταλικής καταγωγής Εβραίοι;
Η παρουσία της Ιταλίας στα λιμάνια του Λεβάντε (Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια) ισχυροποιήθηκε μετά την ενοποίηση της χώρας. Αρκετές εβραϊκές οικογένειες στη Θεσσαλονίκη, μερικές εκ των οποίων από τις πλέον ισχυρές, όπως οι Αλλατίνι και οι Μοδιάνο, είχαν διατηρήσει την ιταλική υπηκοότητα. Με απώτατη καταγωγή την Ιβηρική χερσόνησο, μετά το 1492, πολλοί σεφαραδίτες Εβραίοι κατέφυγαν στην Ιταλία (Λιβόρνο, Νάπολι) πριν καταλήξουν τελικά στη Θεσσαλονίκη και τις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η διατήρηση μιας ευρωπαϊκής υπηκοότητας προσέφερε προνόμια έναντι των υπερβάσεων των Οθωμανών. Αρκετοί διατήρησαν την ιταλική υπηκοότητα και όταν η Θεσσαλονίκη ενσωματώθηκε με την Μακεδονία στο ελληνικό κράτος. Δεν είχαν καμία διαφορά από τους υπόλοιπους Εβραίους πέραν της υπηκοότητάς τους.
Με ποιο τρόπο διώχθηκαν οι Εβραίοι ιταλικής υπηκοότητας;
Οι Εβραίοι ιταλικής υπηκοότητας δεν διώχθηκαν από τους Γερμανούς, οι οποίοι σε φίλιες (Ιταλία) ή ουδέτερες χώρες (πχ Ισπανία, Τουρκία) έδωσαν την δυνατότητα να επαναπατρίσουν τους εβραίους υπηκόους τους. Θεωρούνταν δική τους υπόθεση, έπρεπε όμως να φύγουν από τα κατεχόμενα εδάφη, όπως πχ η Θεσσαλονίκη, που ήθελαν να εκκαθαριστούν από Εβραίους και να γίνουν “Judenfrei” σύμφωνα και με τον σχεδιασμό της «Τελικής Λύσης». Δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία ότι η πρόθεση των ναζί ήταν να εξοντώσουν και όσους Εβραίους θα είχαν απομείνει στην Ευρώπη.
Ποιος είναι ο ρόλος του πρόξενου Ζαμπόνι στην προσπάθεια διάσωσής τους;
Ο πρόξενος Ζαμπόνι, παρά τα όσα έχουν γραφεί, κράτησε αμφίσημη στάση. Γενικότερα η ιταλική διπλωματία ήταν εχθρική έναντι των Εβραίων μετά το 1938 και την ψήφιση των ρατσιστικών νόμων στην Ιταλία. Πρόθεση ήταν να προστατευτούν οι εβραίοι ιταλικής υπηκοότητας και να παραμείνουν στη Θεσσαλονίκη αφού έτσι διατηρούνταν τα ιταλικά συμφέροντα και δικαιολογείτο η ιταλική παρουσία. Οι περιουσίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης που είχαν ιταλική υπηκοότητα θεωρούνταν ιταλική περιουσία. Ο Ζαμπόνι όμως έγινε μάρτυρας της σκληρότητας που επέδειξαν οι Γερμανοί όταν άρχισαν οι εκτοπισμοί. Δύο εβδομάδες μετά την έναρξη των εκτοπισμών ο Ζαμπόνι ξεκίνησε τις ενέργειες για να δοθεί η ιταλική υπηκοότητα σε όσες και όσους Εβραίους την διέθεταν πριν την κήρυξη του πολέμου και την είχαν απολέσει για διάφορους λόγους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και προβλέψεις των ίδιων των ρατσιστικών νόμων. Σε κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις, που περιγράφονται στο βιβλίο, αυτό έγινε με καθυστέρηση και οι άνθρωποι αυτοί εκτοπίστηκαν και δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς. Αντίθετα έλαβαν έκτακτα ιταλική υπηκοότητα και μερικοί Εβραίοι που δεν είχαν καμία σχέση με την Ιταλία.
Από πού ανακαλύψατε τα ιταλικά αρχεία και κατά πόσο σας βοήθησαν στην έρευνά σας;
Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου βασίζεται σε πρωτογενή έρευνα 5 ετών στα αρχεία του ιταλικού Υπουργείου Εξωτερικών στη Ρώμη. Για τις ιστορίες των μαθητών πολύτιμη ήταν η ανακάλυψη των φακέλων των μαθητών από τον καθηγητή Αντόνιο Κρεσέντσι, στο Ιταλικό Ινστιτούτο που λειτουργούσε στη Θεσσαλονίκη μέχρι το 2014.
Πόσο σημαντικές είναι οι μαρτυρίες των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης για τις επόμενες γενιές;
Οι μαρτυρίες των επιζώντων των στρατοπέδων συγκέντρωσης αποτελούν συγκλονιστική πηγή πληροφοριών για τις διαστάσεις του μεγαλύτερου εγκλήματος στην ιστορία της ανθρωπότητας: αυτό του βιομηχανικού θανάτου που εφαρμόστηκε σε στρατόπεδα όπως το Άουσβιτς – Μπίρκεναου
Είναι αλήθεια ότι μερικοί μαθητές σώθηκαν χάρη στη βοήθεια που προσέφεραν Έλληνες χριστιανοί φίλοι;
Είναι αλήθεια ότι μερικοί μαθητές σώθηκαν χάρη στη βοήθεια που πρόσφεραν χριστιανοί φίλοι. Ένας από αυτούς, ο δικηγόρος Δημήτρης Σπηλιάκος διέσωσε συνολικά 12 Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Υπήρξαν χριστιανοί που έκρυψαν Εβραίους δίχως να τους ξέρουν καλά στην Αθήνα, την Σκόπελο, την Ζάκυνθο και αλλού. Υπολογίζεται ότι περίπου 350 Έλληνες έχουν ανακηρυχθεί «Δίκαιοι των Εθνών». Άνθρωποι όλων των ηλικιών και των κοινωνικών τάξεων, πλούσιοι και φτωχοί, άνδρες και γυναίκες, που επέλεξαν να διακινδυνεύσουν και να βοηθήσουν συγγενείς και φίλους, γνωστούς και άγνωστους συνανθρώπους τους που κινδύνευαν άμεσα. Φυσικά, υπάρχει και η ακριβώς αντίθετη πλευρά, όπου πολλοί αδιαφόρησαν, εκμεταλλεύτηκαν ή και κατέδωσαν Εβραίους. Το συγκλονιστικό ποσοστό της απώλειας σχεδόν 96% των περίπου 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης είναι ενδεικτικό. Εδώ θα πρέπει να συζητηθεί και η ευθύνη των καθοδηγητικών ομάδων μιας κοινωνίας, των ελίτ. Τελικά, όπως υπήρξαν αυτοί που ενδιαφέρθηκαν, έτσι υπήρξαν και αυτοί που αδιαφόρησαν.
Ποιες είναι οι μνήμες των Θεσσαλονικέων για όλα αυτά που συνέβησαν και που τα γράφετε στο βιβλίο σας;
Οι μνήμες δεν ήταν τόσο ισχυρές για το ζήτημα των Εβραίων της πόλης πέρα από τις γενικόλογες αναφορές. Υπήρξε μια ένοχη σιωπή που έχει σχέση και με το θέμα της σχεδόν ολοκληρωτικής απώλειας. Τα τελευταία 10-15 χρόνια έχει ανανεωθεί το ενδιαφέρον των Θεσσαλονικέων να μάθουν την ιστορία της πόλης τους. Οι Εβραίοι αποτελούν ένα μεγάλο μέρος αυτής της ιστορίας, ίσως το πλέον ξεχωριστό.
ΥΓ.: 27 Ιανουαρίου 2021 είναι η μέρα που τιμούμε το Ολοκαύτωμα