Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ως ησυχαστής και Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης

Υπό του Πρωτοπρεσβυτέρου
Ιωάννου Λάκκα- Θεολόγου
Συντ/χου – εκπ/κού

Τους ανθρώπους κάθε εποχής τους απασχολούν μερικά βασανιστικά ερωτήματα: Τι νόημα έχει η ανθρώπινη ύπαρξη αν είναι καταδικασμένη σε θάνατο και εξαφάνιση; Έχει να της προσφέρει τίποτα η σχέση με το Θεό; Μπορεί ο κάθε άνθρωπος να συναντήσει το Θεό και μάλιστα να ενωθεί μαζί Του; Τις δικές της απαντήσεις η Εκκλησία τις δίνει με ολόκληρη την διδασκαλία και τη ζωή της. Μπορούμε όμως να τις συνοψίσουμε με ένα παράδειγμα: Ο αέρας που εισπνέει ο άνθρωπος τον βοηθάει να ζήσει. Ο ανθρώπινος οργανισμός όμως δεν έχει την δυνατότητα να παράγει αέρα, γι’ αυτό χρειάζεται να τον παίρνει απ’ την ατμόσφαιρα γύρω του. Συνεπώς, η σχέση του με τον ατμοσφαιρικό αέρα είναι θέμα ζωής ή θανάτου. Αντίστοιχα λοιπόν, αν ο άνθρωπος (ο οποίος είναι δημιουργημένος πρόσκαιρος και φθαρτός) έχει σχέση με το Θεό( ο οποίος είναι αδημιούργητος, αιώνιος και άφθαρτος), τότε και αυτός θα ζει τη ζωή του Θεού, δηλαδή χωρίς θάνατο. Γι’ αυτό η Εκκλησία επιμένει όταν μιλάει για σχέση Θεού και ανθρώπου εννοεί σχέση αληθινή που δεν αρχίζει στην «άλλη ζωή», αλλά ξεκινάει κυριολεκτικά «εδώ και τώρα» και ολοκληρώνεται την Δευτέρα παρουσία.

Σεβασμιώτατατε Δέσποτα και Μητροπολίτα της ιστορικής και βυζαντινής Μητροπόλεως Άρτης και αγαπητοί μου αδελφοί βρισκόμαστε στην κατανυκτική περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής, και μάλιστα στο δεύτερο μέρος, και αρχίζει κατά το τυπικό της Εκκλησίας μας, με την πρώτη Κυριακή των νηστειών, την Κυριακή της Ορθοδοξίας. Κατά την ημέρα αυτή «αστράπτει και λάμπει η Εκκλησία του Χριστού και ομόνοια γίνεται των πιστών Θεοβράβευτος». Γιατί είναι η ημέρα της νίκης της ορθοδόξου πίστης μας, αφού «στίφη αποβάλλονται αιρετικών».
Και ενώ προχωρούν και προβάλλονται και προάγονται σε πνευματικούς αγώνες οι πιστοί, στην σημερινή δευτέρα Κυριακή των νηστειών καθώς και στις άλλες Κυριακές προβάλλονται σεπτές ηρωικές μορφές Αγίων Θεοφόρων Πατέρων.
Έτσι, με Συνοδική Πράξη, το 1368 ορίζεται να γιορτάζεται μετά την εκδημία του προς Κύριον ως Αγίου, η μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, την Β Κυριακή των νηστειών προκειμένου να τιμηθεί επάξια ο Πνευματοκίνητος μοναχός, ησυχαστής και Ιεράρχης, που οι αγώνες του και τα συγγράμματά του, όπως καλείται στο απολυτίκιό του «Ορθοδοξίας ο Φωστήρ, Εκκλησίας το στήριγμα και διδάσκαλος». Σήμερα η πόλις της Θεσσαλονίκης δονείται από ιερή συγκίνη.

Θέλω να αναφερθώ για για λίγο στον μοναχισμό, γιατί προηγουμένως τον ανέφερα ως μοναχό και ησυχαστή. Ένας από τους βασικούς άξονες της εκκλησιαστικής παράδοσης είναι ο Μοναχισμός και ειδικά ο αναχωρητισμός δηλαδή – η αναχώρηση – η αποχώρηση από τις οργανωμένες κοινωνίες. Ο αναχωρητής φεύγει όχι από δειλία μπροστά στα προβλήματα της κοινωνικής ζωής, αλλά από αγωνιστική διάθεση, επειδή δεν θέλει να συμβιβαστεί με το πνεύμα της συμφεροντολογίας, πλεονεξίας, εξουσίας που κυριαρχεί στην κοινωνία. Με την αναχώρησή του επιδιώκει να είναι ελεύθερος από δεσμεύσεις και υποχρεώσεις για να μπορέσει να φροντίσει τη σχέση του με το Θεό. Ο στόχος του όμως είναι φιλάνθρωπος και κοινωνικός. Να καθαριστεί από τα πάθη του για να γεμίσει με θεία χάρη για να μπορέσει να βοηθήσει τον κόσμο. Γι ‘ αυτό απαραίτητο στοιχείο ν για την άσκηση του αναχωρητή είναι η προσευχή σε περιβάλλον ήσυχο. Αυτός, ο τρόπος ζωής λοιπόν ονομάζεται ησυχασμός και όσοι τον διάλεγαν ονομαζόταν ησυχαστές
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς έζησε ως μοναχός και ησυχαστής. Μίλησε για όλα τα καυτά θέματα της εποχής του. Συνήθως παρουσιάζεται μόνο ως Θεολόγος μεγάλος και είναι ο μοναδικός που μίλησε για την διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργείας του Θεού και για την νοερά προσευχή.

Αλλά, μαζί μ’ αυτά τα θέματα, όταν έγινε Μητροπολίτης Θες/νίκης, ασχολήθηκε και με τα κοινωνικά προβλήματα. Διαβάζοντες τις ομιλίες του, διαπιστώνουμε, ότι αντιμετώπισε προβλήματα που απασχολούσαν το λαό και θα διαπιστώσουμε, ότι ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μίλησε γι’ αυτά τα θέματα ως ένας Θεολόγος και αγιορείτης ησυχαστής. Θα δούμε στη συνέχεια τη σχέση του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά με τους ζηλωτές της Θεσσαλονίκη, που δεν τον δέχτηκαν σαν Επίσκοπο Θες/νίκης μετά την εκλογή του τον Μάιο το
1347. Ο λόγος που δεν τον δέχτηκαν σαν Μητροπολίτη ήταν: α) ότι διαπνεόταν από αριστοκρατικές ιδέες και β) ότι αναμείχθηκε στην πολιτική έριδα της εποχής του. Αρχές Σεπτεμβρίου 1347 πήγαν στη Θεσσαλονίκη οι κυβερνήτες της πόλης και δεν τον δέχτηκαν σαν Μητροπολίτη, ο λαός αργότερα θα τον υποδεχθεί με μεγαλοπρέπεια, και κατευθύνθηκε προς το Άγιος Όρος, όπου οι όσιοι Πατέρες τον υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό. Μετά την αποχώρηση του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά από τη Θεσσαλονίκη άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος στον οποίον έλαβαν μέρος οι δύο πολιτικοί άνδρες ο Ιωάννης ο Παλαιολόγος και ο Ιωάννης ο Κατακουζηνός. Η διαμάχη μεταξύ τους δεν ήταν αποτέλεσμα της διαφορετικής τοποθετήσεώς τους έναντι του ησυχασμού, αλλά καρπός προσωπικών κινήτρων και ελατηρίων. Άλλωστε ο Κατακουζηνός ήταν φίλος του ησυχασμού και των ησυχαστών Πατέρων, αλλά και ο Ιωάννης ο Παλαιολόγος υποστήριζε κατά καιρούς τον Γρηγόριο τον Παλαμά. Αυτό λέγεται για να μη δημιουργηθεί η εντύπωση, ότι η διαμάχη μεταξύ του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και των αντιησυχαστών έγινε η αιτία του εμφυλίου πολέμου.

Αυτός προκλήθηκε από άλλα αίτια, αλλά, όπως ήταν επόμενο αναμείχθηκαν και τα Θεολογικά θέματα της εποχής εκείνης. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην έναρξη του εμφυλίου πολέμου βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη. Ενεργεί ως αληθινός αγιορείτης ησυχαστής. Συμβουλεύει και συνιστά την ειρήνευση, την επάνοδο στην προηγούμενη κατάσταση, γιατί προέβλεπε ότι θα προερχόταν πολλά δεινά για το γένος των Ρωμαίων. Ο Πατριάρχης αντί να θαυμάζει τον άγιο για τη σύνεση και τα σοφά του λόγια, αντίθετα οργίζεται εναντίον του αγίου. Για τον λόγο αυτό ό άγιος απομακρύνθηκε από την Κωνσταντινούπολη, όχι όμως μακριά, και έκλαιγε για την πανωλεθρία του γένους.
Μετά την απομάκρυνση των ζηλωτών από την πόλη ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ενθρονίζεται στην Θεσσαλονίκη τον Δεκέμβριο το 1350. Η υποδοχή την οποίαν επεφύλαξε ο λαός της Θεσσαλονίκης ήταν μεγαλειώδης. Διερχόμενος την πόλη για να ενθρονισθεί, όλοι οι ψάλτες έψαλλαν αναστάσιμους ύμνους, γιατί νόμιζαν, ότι έβλεπαν τον Αναστάντα Χριστό. Έψαλαν: «καθαρθώμεν τας αισθήσεις, και οψώμεθα τω απροσίτω φωτί της αναστάσεως Χριστόν εξαστράπτοντα». Την Τρίτη ημέρα μετά την ενθρόνισή του καθόρισε λιτανεία με ιερές εικόνες, ψαλμωδίες και ευχές..

Στην αρχή μιλάει για τον κοινό Πατέρα που μας δημιούργησε. Οι χριστιανοί είναι ένα σώμα, έχουν κεφαλή το Χριστό. Στη συνέχεια αναφέρεται στα γεγονότα που συντάραξαν την Θεσσαλονίκη εξαιτίας των ζηλωτών. Το μίσος διέσπασε την κοινωνία και ενότητα με τον Θεό και τους αδελφούς και έκανε την πόλη παράλυτη. Σαν πραγματικός ποιμένας και γιατρός αληθινός παρουσίασε το πάθος, την πληγή της πόλης. Δεν αρκείται μόνο σ’ αυτό, αλλά προχωρεί και στην θεραπεία. Ο γιατρός δεν αρκείται στην αποκάλυψη της πληγής, αλλά και θεραπεύει. Το ίδιο κάνει και ο άγιος με το θεραπευτικό και ειρηνικό του λόγο. Η αιτία του μίσους και των ταραχών είναι η αμαρτία. Ο άγιος Πατέρας γνωρίζει, ότι η πρόθεση των επαναστατών δεν ήταν απλώς οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και μεταβολές, αλλά η αμαρτία. Όλα αυτά υποκινούνται από τον διάβολο. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς δεν είναι ένας ξηρός μοναχός, δεν είναι ένας απλώς ασκητής δεν είναι ένας απλώς ησυχαστής και Μητροπολίτης, αλλά είναι ένας πραγματικός Πατέρας και Ποιμένας, δηλαδή γιατρός των νοσούντων ανθρώπων και προχωράει στις παραινέσεις και προτροπές.

Οι Θεσσαλονικείς δεν είχαν Ποιμένα, τώρα έχουν. Αυτός θα τους παρηγορήσει και θα τους θεραπεύσει. Τους συνιστά συμφιλίωση με το Θεό, ανάμνηση των παλιών ημερών της ειρήνης και μάλιστα να συνεργαστούν μαζί του στο θέμα της ειρήνευσης. Η διακονία του είναι διακονία αγάπης και ειρήνης. Είναι υπηρέτης αυτής της διακονίας. Έτσι αξιώνεται να γίνει «καθρέπτης του Θεού και νους καθαρός, που καταυγάζεται από το φώς της χάριτος, αφού ισοβίως φιλότιμα καλλιεργεί, βιώνει και συντηρείται με το φωτισμό της γνώσεως της δόξης του Θεού», θέσεις που αποτυπώνει και καταθέτει ευλαβικά σαν ύψιστες θεολογικές αλήθειες στα συγγράμματά του, βασισμένες σε ορθόδοξες δογματικές βάσεις, όπως το περίφημο έργο του περί εκπορεύσεως του αγίου Πνεύματος, που κονιορτοποίησε τις κακοδοξίες του Flliogue, του παπικού και αιρετικού αντιπάλου του Βαρλαάμ.
Ακόμη τα πνευματικά του παλαίσματα και κατορθώματα και η αγαθή προαίρεσή του τον κατέστησαν άξιο λειτουργό του Θεού και φίλο γνήσιο ώστε να ονομάζεται ισάγγελος και να εγκωμιάζεται από τον υμνογράφο του ότι:

«την του άμεμπτου σου βίου μάκαρ λαμπρότητα, εθαύμασαν αγγέλων και ανθρώπων οι δήμοι». Η λαμπρότητα αυτή της άμεμπτης ζωής του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ασφαλώς αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση που τον κατέστησε όργανο της Θείας Χάριτος, άξιο Ιεράρχη, θαυματουργό και μεγάλο Πατέρα της Εκκλησίας μας. Δίκαια και αιώνια επιβράβευση της μακαρίας ζωής του. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τόσο έναντι του εμφυλίου πολέμου όσο και έναντι των ζηλωτών-οι οποίοι ήθελαν να παραδώσουν την Θεσσαλονίκη στους Σέρβους-συμπεριφέρθηκε ως αληθινός Αγιορείτης μοναχός και μάλιστα ως ησυχαστής. Πάντοτε επεδίωκε την ειρήνευση είτε με τη σιωπή είτε με το λόγο είτε με τις πράξεις είτε με τις θυσίες.
Με την ευκαιρία της επετείου μνήμης του οι πιστοί έχουν το προνόμιο να επικαλούνται τις πρεσβείες του για ενίσχυση στον πνευματικό τους αγώνα.-