Γράφει ο Ν. Μπιλανάκης, Γιατρός-Ψυχίατρος
Κάθε τόπος που προκύπτει από την παράθεση κτιρίων γύρω από έναν ελεύθερο, κενό χώρο, μπορεί να ονομαστεί πλατεία. Εντάσσοντας οι κάτοικοι μιας πόλης ένα «κενό» μέσα στο «πλήρες» του δομημένου περιβάλλοντος τους, ικανοποιούν τη πρωτογενή ανάγκη τους για επαφή με τη γη και τον αέρα. Ο ρόλος της πλατείας στην υγιεινή της ίδιας της πόλης επίσης είναι εξ ίσου σημαντικός, αφού βοηθά στον αερισμό της και στη μείωση του θορύβου της. Ο κύριος ρόλος όμως μιας πλατείας είναι κοινωνικός: οφείλει να λειτουργεί ως χώρος ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας, κοινωνικής όσμωσης των ανθρώπων της πόλης. Οι πλατείες που θα σχεδιαστούν σωστά και κατάλληλα, θα συμβάλλουν επιπλέον στην αισθητική βελτίωση της εικόνας της πόλης και της ζωής σε αυτήν.
Η πλατεία στο πέρασμα των αιώνων, ακολουθώντας την εξελικτική πορεία των πόλεων και των κοινωνιών, μετέβαλλε πολλές φορές το νόημα και την μορφή της.
Στην αρχαία Αθηναϊκή αγορά, η πλατεία ήταν σύμβολο της ελεύθερης διακίνησης ιδεών και αγαθών, προσπελάσιμος μόνο σε άντρες. Στο Μεσαίωνα, η πλατεία μετατράπηκε σε πεδίο προβολής της δύναμης και της κοινωνικής επιρροής κάποιων οικογενειών και του εκκλησιαστικού παράγοντα, που με διάφορα μέσα οικειοποιήθηκαν το χώρο και εμπόδιζαν την «προσπέλαση» σε αυτόν κάθε μορφής άλλης δημόσιας δράσης. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας η πλατεία θα λειτουργήσει ως περίκλειστος χώρος συνάθροισης των μελών της κοινότητας, στη βάση του θρησκεύματος. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα που η πόλη οργανώνεται με βάση τις αρχές της κλασσικής πολεοδομίας, οι πλατείες αντιμετωπίζονται ως η σκηνή που εκτυλίσσεται ο δημόσιος βίος και πραγματοποιούνται οι κοινωνικές συναναστροφές. Στη περίοδο του νεοκλασσικισμού στον περιορισμένο χώρο της πλατείας τοποθετούνται κτίρια-μνημεία που περιορίζουν την ελευθερία της κίνησης του πλήθους σε αυτήν. Στις αρχές του 20ου αιώνα, σε χώρες με ολοκληρωτικά καθεστώτα, η πλατεία αποκτά μνημειακές διαστάσεις προκειμένου εκεί να επιδειχθεί η δύναμη των καθεστώτων αυτών και με τον τρόπο αυτό να υποβάλλουν το αίσθημα της υποταγής στους πολίτες τους. Οι σύγχρονες πλατείες υιοθετούν μια φιλελεύθερη άποψη, που στηρίζει το δικαίωμα οικειοποίησης του δημόσιου αστικού χώρου από τον άνθρωπο. Στις πλατείες αυτές επιτρέπεται να αναπτύχθούν εμπορικές δραστηριότητες αλλά ποτέ σε τέτοιο βαθμό ώστε να λειτουργήσουν κυρίαρχα προς όφελος ιδιωτών. Οι πλατείες οφείλουν πάντα να λειτουργούν ως πολυλειτουργικά σημεία κοινωνικής αναφοράς και συνάθροισης.
Η πλατεία επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την εικόνα με την οποία αντιλαμβανόμαστε και «διαβάζουμε» την πόλη που αυτή βρίσκεται. Σημαντικά στοιχεία αυτής της διαδικασίας αναγνώρισης και διαβάσματος είναι η θέση της πλατείας μέσα στην πόλη (κεντρική, έκκεντρη ή περιφερειακή), η πορεία που ακολουθούμε για να φτάσουμε σε αυτήν (η προσπελασιμότητα της), τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένη η κάθε πλατεία καθώς και η συντήρηση τους, όπως και η λειτουργικότητας της και η ισσοροπία δημόσιου χώρου-ιδιωτικότητας-αγοράς που επιτυγχάνεται σε αυτήν. Η κεντρική πλατεία, ιδιαίτερα, μιας πόλης, επειδή ως σημείο ταυτίζεται με την έννοια του κέντρου της πόλης, υποβάλλει στο αναγνώστη της την εικόνα της κοινωνικής οργάνωσης όλης της πόλης καθώς και της ιστορικοτητας της. Η εικόνα της κεντρικής πλατείας μιας πόλης αναδεικνύει την πολυπλοκότητα της οργάνωσης της πόλης και του πολιτισμού της, εικονοποιεί την ιστορική της πορεία και την τοποθετεί σχηματικά στην προοπτική του μέλλοντος που της ταιριάζει. Εκτός τούτου, όσο πιό καλαίσθητη είναι μια πλατεία, τόσο πιό ευεργετικά θα επιδράσει στην συναισθηματική κατάσταση και στην συμπεριφορά των πολιτών που την νέμονται, προάγοντας την αισθητική τους και διαμορφώνοντας πρότυπα υγιούς και υψηλής λειτουργικότητας πολιτών.
Μετά από αυτά τα ελάχιστα εισαγωγικά, ας περιγράψουμε ποια είναι η σημερινή εικόνα της κεντρικής πλατείας της Άρτας, της κάποτε λεγόμενης πλατείας Νομαρχίας και νυν πλατείας Εθνικής Αντιστασης. Στο νότιο, ανώτερο υψομετρικό σημείο της πλατείας υπάρχει ο ναός του Αγ. Δημητρίου, σαν σε βάθρο τοποθετημένος, με αποτέλεσμα να περιορίζεται ο εναπομείνας χώρος της πλατείας αλλά να αναδεικνύεται η συμβολική κυρίαρχη σημασία της εκκλησίας για την πόλη. Ο περιορισμένος χώρος στο ίδιο σημείο της πλατείας ελαχιστοποιείται ακόμα περισσότερο από τη λειτουργία δύο παρακείμενων καφέ που έχουν καταλάβει ολοσχερώς με τραπεζοκαθίσματα τον εναπομείναντα ελάχιστο χώρο της (άνω) πλατείας, εξαφανίζοντας ολοσχερώς το μνημείο της εθνικής αντίστασης 1941-1945 του Δημ. Τσιρογιάννη, όπως επίσης και την δίοδο προς την οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου, αφήνοντας μόνο προς αυτήν την ύπαρξη ενός στενότατου διαδρόμου. Προς τα κάτω (βορράς), μεσολαβεί η πεζοδρομημένη οδός Σκουφά που δεν γίνεται αντιληπτή παρά μόνο ως τμήμα της υπόλοιπης πλατείας. Πλατείας, που όμως είναι εντελώς ανύπαρκτη εξ αιτίας της υπερτοφίας των επ’ αυτής αναπτυγμένων ιδιωτικών δραστηριοτήτων: κυρίως τραπεζοκαθισμάτων καφέ, μουσαμάδες και αλογάκια και κουρσάκια των ελάχιστων εμπορικών. Όλα αυτά έχουν καταλάβει ολοσχερώς την επιφάνεια της πλατείας, επιτρέποντας στους πεζούς που την διασχίζουν, να διαπερνούν ένα στενό πέρασμα-διαδρομο υπό τα εξεταστικά βλέμματα των καθημένων στα γύρω καφέ. Η πλατεία αυτή δεν μπορεί να λειτουργήσει ως τερματικό σημείο ενός περιπάτου, ένας περαστικός δεν μπορεί να καθίσει σε αυτήν και να περάσει την ώρα του, αφού μόνο τρία παλαιά παγκάκια υπάρχουν όλα κι όλα σε ολόκληρη τη πλατεία. Οπότε… όλα σπρώχνουν προς τα παρεπιδημούντα καφέ!
Η όλη εικόνα της πλατείας πάλι δεν σου επιτρέπει να θαυμάσεις τα γύρω παραταγμένα όμορφα κτήρια (π.χ. αρχοντικό Μιχάλη στα δυτικά), ή το αψίδωτό πέρασμα που θυμίζει “Λιστον” στη ανατολική πλευρά της (του ΟΤΕ), ή τις δεντροστοιχίες της παλαιάς πριν τον πόλεμο πλατείας ή να αναπαυθείς σε κάποιο παγκάκι της, δίπλα από το παλαιό ή άλλο πιό σύγχρονο συντριβάνι της, συναντώντας με το βλέμμα σου άλλους ισότιμους περαστικούς συμπολίτες και να συζητήσεις στο δημόσιο χώρο της με τον άλλον χαλαρά, αφού κινδυνεύεις ανα πάσα στιγμή που θα σταματήσεις, να σου ‘ρθει καμία μπάλα στο κεφάλι από τα πιτσιρίκια που έχουν καταλάβει ένα τμήμα της πλατείας. Συνοπτικά, εκκλησία-καφενεία στη σκιά υπερμεγεθυμένων δέντρων-παιδιά που παίζουν, συνθέτουν την εικόνα μιας πλατείας επαρχιακής πόλης, ενός χωριού όπως εκατοντάδες άλλα στην ελληνική ύπαιθρο ιδιαίτερα τις Κυριακές! Είναι αυτό η Άρτα;
Την πλατεία αυτή χρόνια τώρα την θυμάμαι να βρίσκεται στην ίδια κατάσταση εγκατάλειψης, να φοράει την κρίση της πόλης, να εικονίζει κοινωνική παρακμή και παθητικότητα, που μεταμορφώνει έναν δημόσιο χώρο με αισθητικό πρωτογονισμό σε αταβιστικά αρχέτυπα. Η κεντρική πλατεία της Άρτας δεν είναι όμορφη. Ούτε καν χρηστική. Η ανάπλαση της πλατείας, με στόχο να εξυπηρετεί κοινωνικές ανάγκες, να ψυχαγωγεί τον πολίτη, να ευοδώνει την συνάντηση του με τους άλλους και την κοινωνική όσμωση του συνόλου των πολιτών της, να εικονοποιεί και να συμβολίζει μια άλλη Άρτα, είναι επιτακτική ανάγκη. Μία ανάπλαση με κέντρο το νερό (χαρακτηριστικό άλλωστε της Άρτας), που θα μπορεί να εμφανίζεται σε ποικιλία μορφών, και θα δημιουργεί μικροκλίμα, θα μεταλλάσει τον χώρο κατά τη διάρκεια της ημέρας και των εποχών και θα αποτελεί ένα παιγνιώδες στοιχείο οικειοπόιησης του δημόσιου χώρου. Μια πλατεία πολυεπίπεδη, με πολλούς, επάλληλους χώρους-δώματια, που με αλληλουχία θα μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες και των μικρών αλλά και των μεγάλων.
Προσπελάσιμη για τους επισκέπτες της από όλες τις κατευθύνσεις, ελεύθερη γαστέρα που φιλόξενα χωρίς δισταγμούς θα καλωσορίζει τους επισκέπτες της και θα τους κερνά φιλότιμη κοινωνικότητα- όχι να τους αποκλείει όπως τώρα σε παρακείμενους δρόμους, όπως συμβαίνει με τους θυμωμένους έφηβους της πόλης στην οδό Πριοβόλου. Να ενώνει τον χώρο γύρω από την εκκλησία του Αγ. Δημήτριου με τους υπόλοιπους επάλληλους χώρους της, αλλά και να μπορεί να συνομιλεί με τους περαπλήσιους άλλους χώρους, όπως τα Ψαροπλιά, την πλατεία Ονείρων, την οδό Σκουφά και το Μονοπλιό. Να αναδεικνύει το ελεύθερο ”κενό” της αλλά και την ομορφιά του παρακείμενου δομημένου περιβάλλοντος της. Με εργαλεία σχεδιασμού το νερό, το υλικό των δαπέδων της, τη φύτευση καλαίσθητων δέντρων, τον σύγχρονο εξοπλισμό της. Την ψυχή των κατοίκων της, αφού αυτή κατοικεί στην πλατεία αυτή, τη πλατεία που συμβολίζει την πόλη και την αισθητική της!