Του πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου-εκπαιδευτικού (χημικού).
Εισαγωγικά
Στα πλαίσια των δράσεων για τον πολιτισμό στην εκπαίδευση του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας, κυκλοφόρησαν από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (τμήμα δημοτικής εκπαίδευσης) τα βιβλία:
-Παρηγορήτισσα Άρτας – βιβλίο μαθητή (σελίδες 36)
-Παρηγορήτισσα Άρτας – βιβλίο δασκάλου (σελ.16)
Για τη δημιουργία των βιβλίων συνεργάστηκαν 15 επιστήμονες εκ των οποίων οι πέντε είναι καθηγητές πανεπιστημίου.
Ομολουμένως πρόκειται για πολυτελή επιμελημένη έκδοση με πολύ καλό φωτογραφικό υλικό. Είναι δε σημαντικό γεγονός, ότι η Παρηγορήτισσα της Άρτας γίνεται θέμα διαθεματικής διδασκαλίας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, προκειμένου ο μαθητής να μάθει τα σχετικά με τον Ορθόδοξο ναό.
Περιεχόμενα του βιβλίου του εκπαιδευτικού
Διδακτικοί στόχοι του προγράμματος
Το εκπαιδευτικό υλικό απευθύνεται σε μαθητές της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης με τους εξής διδακτικούς στόχους.
Α. Να γνωρίσουν οι μαθητές τον χώρο της Παρηγορήτισσας και να τον τοποθετήσουν στο χώρο και στο χρόνο
Β. Να αποκτήσουν μια ευρεία αντίληψη και γνώση του χριστιανικού ναού, του λειτουργικού του χαρακτήρα, της αρχιτεκτονικής του και της κατασκευής του.
Γ. Να εξοικειωθούν με την ερευνητική παρουσίαση του μνημείου και του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο είναι ενταγμένο.
Δ. Να αντιληφθούν τον ιστορικό χρόνο, τη βαρύτητά του στην αρχιτεκτονική δημιουργία και τις αλλαγές που υπεισέρχονται στην πορεία
Ε. Να συνδέσουν το μνημείο με τη γενική και τοπική ιστορία.
ΣΤ. Να ασκηθούν στη διαθεματική προσέγγιση του μνημείου.
Ζ. Να αναζητήσουν και να αντλήσουν πληροφορίες από το διαδίκτυο και τις βιβλιοθήκες, όπου έχουν πρόσβαση.
Παρατηρήσεις – σχόλια
Α. Βασική μας πρώτη παρατήρηση είναι ότι στα βιβλία δεν χρησιμοποιείται ως ιστορική πηγή ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ ΠΕΡΙ ΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΠΡΕΒΕΖΗΣ του Μητροπολίτη Άρτης και Πρεβέζης Σεραφείμ Ξενόπουλου, στο οποίο υπάρχουν αρκετά στοιχεία για το ναό της Παρηγορήτισσας.
Β. Από τη μελέτη των βιβλίων διαπιστώσαμε, ότι υπάρχουν οι παρακάτω φαινομενικές αντιφάσεις.
Στα ιστορικά στοιχεία που παρατίθενται στη σελίδα 1 στο βιβλίο του εκπαιδευτικού γράφονται και τα εξής:
«Η Παναγία η Παρηγορήτισσα είναι Σταυροπηγιακή Μονή, αλλά παρόλο που είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μνημείο της πρωτεύουσας του Δεσποτάτου απουσιάζουν οι ιστορικές μαρτυρίες για την ανέγερση και την διαδρομή του στους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Μόνο η προφορική παράδοση και μεταγενέστερες πηγές με πρώτη αναφορά το σιγίλιο του Πατριάρχη Ιερεμία Β (1572-1505) με το οποίο η Μονή περιήλθε ως Μετόχιο στην Ιερά Μονή Κάτω Παναγιάς. Από το έγγραφο του Κ.Σάθα που μνημονεύει το σιγίλιο μαθαίνουμε πως ήταν γυναικεία Μονή και ότι εκείνη την εποχή είχε περιέλθει σε φτώχια και ερήμωση…»
Το δημοσιευθέν σιγίλιο σε ορισμένα σημεία έρχεται σε αντίθεση με τα γραφόμενα από τον Μητροπολίτη Άρτας Σεραφείμ Βυζάντιο (Ξενόπουλο) στο ΔΟΚΙΜΙΟ ΠΕΡΙ ΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΠΡΕΒΕΖΗΣ. Συγκεκριμένα ο Μητροπολίτης στην σελ. 146-147 γράφει τα εξής «…επειδή κατωκήθη η Πόλις μέχρι των πυλών της Μονής και επειδή οι Πατέρες ηνωχλούντο ως εκ της συνοικήσεως ταύτης, προσήλθον προς την μακαριωτάτην Βασιλίδα σύζυγον του Δεσπότου Μιχαήλ Β Θεοδώραν και καθικέτευον ενθέρμως, όπως μεσιτεύσεη παρά τω συζύγω ίνα ανεγείρη αντ΄αυτής, μενούσης ενοριακής Εκκλησίας, ετέραν Μονήν, εις τόπον απέχοντα ταύτης έγγιστα της ημίσειας ώρας. Της δεήσεως τοίνυν αυτών παραδεκτής γενομένης και οικοδομηθείσης ετέρας Μονής προς ησυχίαν των ασκουμένων εις θέσιν καλουμέμην, ως εκ του τμήματος εις ο κείται, οδός βρύσεως,επικληθείσης ΚατωΠαναγίας….»
Επομένως ο Μητρ. Σεραφείμ γράφει ότι η Παρηγορήτισσα λειτούργησε ως ΑΝΔΡΙΚΗ ιερά Μονή και η αδελφότητα μετακόμισε στην Ι.Μ.Κάτω Παναγιας για περισσότερη ησυχία .
Επίσης στην σελ 206 του ΔΟΚΙΜΙΟΥ Ο Μητρ.Σεραφείμ γράφει και τα εξής που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω. «Κατά το έτος 1852 υπήρχεν εν Άρτη τυφλός τις παιδιόθεν, τούνομα Βλάσιος, κατοικών και ασκητεύων, εις τινα σμικρότατον οικίσκον εν τω περιβόλω του Ναού της Παρηγορηθείσης, διατηρούμενος υπό των ευσεβών. Αναχωρήσας δε εξ Άρτης τω 1853 έφθασεν αποστολικώς διελθών διάφορα μέρη, εις το Όρος του Άθωνος και υποταχθείς εις την Μονήν Γρηγορίου, αποκαρείς τε μεγαλόσχημος και μετονομασθείς Βενέδικτος, τύπος όντως και υπογραμμός τοις εκεί Πατράσι γενόμενος, και θείων οπτασιών αξιωθείς αφήκε το ζην εν τη ιδία Μονή τω 1862». ( σελίδα 206 Δοκιμίου).
Πώς δικαιολογούνται αυτές οι αντιφάσεις των ιστορικών πηγών;
Την απάντηση τη δίνει η προφορική παράδοση της περιοχής. Σύμφωνα με αυτή, η ιστορική μονή της Κάτω Παναγιάς ήταν στην αρχή γυναικεία.
Με την πάροδο του χρόνου ο αριθμός των μεν μοναζουσών της Κ.Παναγιάς ελαττώθηκε, η δε ανδρική αδελφότητα της Μονής της Παρηγορήτισσας αυξήθηκε. Οπότε αποφασίστηκε, η μεν μικρή γυναικεία αδελφότητα να μετακινηθεί στη Μονή Παρηγορήτισσας για τη συντήρηση και ευπρέπεια του ναού, η δε ανδρική να μετεγκατασταθεί στην Κάτω Παναγιά. Όταν το 1578 επισκέφτηκε την Άρτα ο Πατριάρχης Ιερεμίας Β, βρήκε στη Μονή της Παρηγορήτισσας μοναχές και με το σιγίλιό του απαγόρευσε το «συνείσακτον» δηλ. τη συγκατοίκηση στον ίδιο χώρο μοναχών και μοναζουσών.
Γ. Η άποψη ότι «απουσιάζουν οι ιστορικές μαρτυρίες για την ανέγερση και την διαδρομή του στους υστεροβυζαντινούς χρόνους» ανατρέπεται από το ίδιο το επίσημο Συναξάριο της Οσίας Θεοδώρας του μοναχού Ιώβ Μέλη (13ος αιώνας) ο οποίος γράφει και τα εξής:
« Επεί ουν δε και την αυτής προέγνω τελευτήν, δάκρυσιν ητήσατο τη πανάγνω Θεομήτορι και τω πανενδόξω μάρτυρι Γεωργίω εξαμηνιαίον αυτή προς Θεόν διαπρεσβεύσασθαι χρόνον προς την του ναού τελείαν απάρτησιν, ό και γέγονε».
Ο ναός που θα έπρεπε να ολοκληρωθεί ήταν της Παρηγορήτισσας και όχι του νάρθηκα της Αγίας Θεοδώρας, όπως γράφεται. Σύμφωνα με ερευνητές, η προσθήκη του νάρθηκα στον ναό της Aγ. Θεοδώρας καθώς και η συγγραφή του βίου που χρονολογείται στον 13ο αι., οφείλονται σε πρωτοβουλίες της βασίλισσας Άννας, της νύφης της Αγίας και δεύτερης συζύγου του Νικηφόρου (Cvetković 1994. ).
Δ. Στο βιβλίο του δασκάλου (σελ.2) και στη σελ.7 του βιβλίου μαθητή η ερμηνεία του θεοτοκωνυμίου «Παρηγορήτισσα» βασίζεται αποκλειστικά στο θρύλο σύμφωνα με τον οποίο η ίδια η Παναγία εμφανίστηκε στη μάνα του αδικοχαμένου κάλφα – βοηθού του πρωτομάστορα του ναού, για να την παρηγορήσει. Έτσι λοιπόν καλλιεργείται στους μαθητές η άποψη ότι το μεσιτευτικό έργο της Παναγίας στην Άρτα είναι ένας θρύλος, ένα παραμύθι. (άποψη που δυστυχώς είναι ευρέως διαδιδομένη στον Αρτινό λαό).
Η εκκλησιαστική ιστορία όμως που διατηρήθηκε από τις ιστορικές πηγές και από την προφορική παράδοση είναι πολύ διαφορετικές. Η λέξη -Παρηγορήτισσα παράγεται από τη λέξη παρηγορώ. Το ρήμα παρηγορώ έχει τις εξής ερμηνείες:
Παρηγορώ= μειώνω τη θλίψη ή τον ψυχικό πόνο κάποιου προσώπου, κάνοντας ή λέγοντας ό,τι θα μπορούσε να του δώσει κουράγιο, θάρρος ή κάποια αίσθηση ασφάλειας.
Έτσι η Παναγία ονομάστηκε Παρηγορήτισσα για τους εξής λόγους.
1. Γιατί μείωσε τον ψυχικό πόνο των Αρτινών πιστών με την εξάμηνη παράταση που έδωσε στην κοίμηση της Οσίας Θεοδώρας.
2. Στη μεγάλη πλημμύρα του Αράχθου το 1215 παρηγόρησε ποικιλοτρόπως τους συγγενείς των θυμάτων και η παρουσία της Παναγίας της Παρηγορήτισσας με τη θαυματουργή εικόνα και το ναό της (που χτίστηκε στη συνέχεια) απέτρεψε τη μεταφορά της πρωτεύουσας του Δεσποτάτου από την Άρτα στη Θεσσαλονίκη. Έτσι το κράτος της Ηπείρου αποτέλεσε τείχος στη θρησκευτική και επεκτατική πολιτική του Βατικανού. (περισσότερα σε επόμενο άρθρο).
3. Καλλιέργησε την αίσθηση ασφάλειας των πολιτών, γιατί έσωσε την Άρτα.
– Από επιδρομή των Αλβανών το 1346.
– Από τον Αλβανό Βογγόη το 1400
-Από τη φοβερή πυρκαγιά του 1361.
-Από την πλημμύρα του Αράχθου τον Δεκέμβριο του 1793
-Από τη φοβερά πανώλη του 1816.
(Θαύματα της Παναγίας της Παρηγορήτισσας αναφέρονται στο σχετικό μας βιβλίο: ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΑΡΗΓΟΡΗΤΙΣΣΑ Άρτης (ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟΣ ΚΑΝΩΝ ΜΕΤΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΤΑΤΟΥ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ, ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΑΡΗΓΟΡΗΤΙΣΣΗΣ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΩΝ ΑΥΤΗΣ) Εκδόσεις Σαϊτη και μερικά δημοσιεύτηκαν και στον τοπικό τύπο).
Ε. Η αποσύνδεση του συγκεκριμένου ναού από τη θρησκευτική του ιστορία (πολλά στοιχεία της προφορικής παράδοσης σώζονται γραπτά) είναι συνδυασμένη με την προσπάθεια αποϊεροποίησης και της μουσειοποίησης του ναού και της ένταξής του μόνο στο πολιτιστικό περιβάλλον της περιοχής. Έτσι ο μαθητής θα μάθει μόνο τα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά, αντιμετωπίζοντας το συγκεκριμένο ναό σαν ένα μουσειακό και νεκρό πολιτιστικό στοιχείο. Αυτό οδηγεί σταδιακά στην αλλοίωση του ορθοδόξου φρονήματος του μαθητή.
Ο μακαριστός π.Αντώνιος Αλεβιζόπουλος έλεγε τα εξής: «Τη Νέα Τάξη πραγμάτων δεν την ενδιαφέρει να αδειάσει τους ναούς, αλλά να τους γεμίσει με χριστιανούς με αλλοιωμένο το φρόνημα της πίστεως».
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Τα πολιτιστικά αγαθά με θρησκευτικό χαρακτήρα έχουν τόσο εκκλησιαστικό, όσο και πολιτιστικό χαρακτήρα. Τα θρησκευτικά πολιτιστικά αγαθά με λατρευτικό προορισμό ανήκουν σε μια ιδιαίτερη και πιο σύνθετη κατηγορία μνημείων, όπου η πολιτιστική (καλλιτεχνική) συνενώνονται άρρηκτα με τη θρησκευτική αξία και με τη λατρευτική (ιερή) φύση τους. Για τα πολιτιστικά, συνεπώς, αγαθά με λατρευτικό προορισμό (και εν προκειμένω ο ναός της Παργηγορίτισσας), θα πρέπει να αναζητηθεί μια διαφορετική και αντάξια του είδους τους μεταχείριση σε σχέση με τα λοιπά θρησκευτικά και πολιτιστικά αγαθά. Είναι οξύμωρο σχήμα να γνωρίζουμε πολλά για τις θεότητες που λατρεύονταν στην αρχαία Αμβρακία και να αγνοούμε βασικά στοιχεία της εκκλησιαστικής ιστορίας της Παρηγορήτισσας. Γι΄ αυτό θα πρέπει, η ιστορία όλων των βυζαντινών μνημείων της Άρτας να ενταχθεί σε ένα πρόγραμμα κατηχήσεως με ευθύνη της τοπικής εκκλησιαστικής αρχής, των τοπικών εκπαιδευτικών και πολιτιστικών φορέων. Είναι αδιανόητο Αρτινοί μαθητές όλων των βαθμίδων και Αρτινοί πολίτες να μην γνωρίζουν βασικά στοιχεία της τοπικής θρησκευτικής ιστορίας και των μνημείων που συναντούν καθημερινά. Για τα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά του ναού έχουν γραφτεί πολλά και αξιόλογα. Είναι καιρός πλέον να συνδέσουμε τα βυζαντινά μνημεία με την εκκλησιαστική τους ιστορία.
Ο Γ.Λαμπάκης ο αρχαιολόγος που πρώτος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την Παρηγορήτισσα της Άρτας, όταν επισκέφτηκε τον Ιούλιο το 1878 την Άρτα και το συγκεκριμένο ναό έγραψε τα παρακάτω.
« Θέαμα άρρητον. Θέαμα έξοχον. Θέαμα ίλιγγον φέρον. “Ω Θεέ μου, ποιαν δύναμιν πίστεως είχον οι αοίδιμοι του Βυζαντίου Αυτοκράτορες, και οι της “Άρτης Δεσπόται. Νομίζεις φανερά, ότι βλέπεις τον Μιχαήλ, ότι βλέπεις την Θεοδώραν…….Ότε εισήλθον εν τω Ναώ, έξεπλάγην προ του άρρητου μεγαλοπρεπούς θεάματος των μαρμάρινων κιόνων των ύποβασταζόντων τον θόλον. Έκεί διαβλέπεις τον μέγαν εν τη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νουν των χριστιανών αρχιτεκτόνων. Ουδέν ωραιότερον σύμπλεγμα τούτου! Ουδέν Θαυμασιώτερον! Ουδέν Χριστιανικόν οικοδόμημα μεγαλοπρεπέστερον τέως είδον.
“Εν μόνον λέγω, ότι εις μάτην έκοπίασα και έτρεξα, ίνα κατά Παύλον ειπώ, τοσούτους χρόνους διερευνών τας Χριστιανικάς Αρχαιότητας της Έλλάδος. Ποίας αρχαιότητας; το Δαφνίον ; ‘Αλλ’ αν έξαιρέσωμεν τα ψηφοθετήματα, τούτο παρίσταται γυμνόν, μικρόν, απλούν και πτωχόν οικοδόμημα, προ του τετραγωνικού γίγαντος της Παρηγορητίσσης, προ του πλουσίου τούτου Αυτοκράτορος, του προ του Αράχθου ως επί ενδόξου θρόνου καθημένου και φέροντος όλον τον πλούτον της Βασιλικής αυτού πορφύρας κατάστικτου υπό λεπτεπιλέπτου τέχνης αρρήτου λαμπρότητος! …..
Ω Σώκρατες, δίκαιον είχες λέγων ότι πάντα εν τη συνειδήσει και ουδέν εκτός ταύτης. Μαία δε χρειάζεται όπως γεννηθώσι ταύτα και λάβωσιν εξωτερικήν ύπαρξιν. “Ω ποίος διδάσκαλος δι’ έμέ υπήρξες Παρηγορήτισσα….
Είναι καιρός πλέον η Παρηγορήτισσα να γίνει και για μας ομολογιακός, ως προς την πίστη, δάσκαλός μας στις πονηρές μέρες που διερχόμαστε κατά τις οποίες η Ορθόδοξη πίστη αλλοιώθηκε με την παναίρεση του Οικουμενισμού που έχει μολύνει επικίνδυνα το εκκλησιαστικό σώμα.