«Ημέρα ελληνικής γλώσσας»

Ρήγας Βελεστινλής και ελληνική γλώσσα

Με την ευκαιρία της «Ημέρας της Ελληνικής Γλώσσας», που γιορτάζεται την 9η Φεβρουαρίου, ας δούμε ποια στάση κράτησε στο θέμα της γλώσσας ο επαναστάτης και πατέρας της εθνικής ανεξαρτησίας, Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798). Με το στρατηγικό σχέδιο της επανάστασής του έδωσε απάντηση στο ερώτημα των σκλαβωμένων, πώς, με ποιον τρόπο θα ελευθερωθούν. Και στα βήματα του Ρήγα προχώρησαν στη συνέχεια ο Ανώνυμος το 1806 με την «Ελληνική Νομαρχία» του, οι Φιλικοί το 1814 με την Φιλική Εταιρεία και οι Επαναστάτες του 1821, που άκουσαν την «πολεμόκραχτη φωνή» του Ρήγα, όπως διατρανώνει ο Σολωμός στον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», στροφή 18, και έτσι ήρθε η λευτεριά.

Κατά την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα εμφανίζεται η πληθωρική, πολύπτυχη φυσιογνωμία του Ρήγα. Αρχικά το 1790 με τα δύο διαφωτιστικά του βιβλία, το «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», που αποτελεί το πρώτο στο νέο είδος του διηγήματος στην ελληνική γλώσσα, και το «Φυσικής απάνθισμα», με το οποίο μεταφέρει, όπως έχουμε δείξει με τις εργασίες μας, την επιστημονική γνώση της γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας των Ντιντερώ και Ντ’ Αλαμπέρ.
Χαρακτηριστικά είναι τα όσα ο Ρήγας γράφει σχετικά με την γλώσσα στον πρόλογο του «Φυσικής απάνθισμα».Επισημαίνει ότι ταλαιπωρήθηκε στις σπουδές του από την «γριφότητα του ελληνισμού», δηλ. από την ξερή διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, που σύμφωνα με το σύστημα τη εποχής εκείνης, όπως τονίζει, ήταν «λέξεις και πάλιν λέξεις και αιωνίως λέξεις». Γι’ αυτό και επισημαίνει ότι επειδή σκοπός του ήταν να ωφελήσει «το γένος του», γράφει «εις απλούν ύφος», «με σαφήνειαν όσον το δυνατόν, οπού να το καταλάβουν όλοι». Με έμφαση σημειώνει ότι δεν ήθελε να κάνει επίδειξη επισωρεύοντας λέξεις, για να κάνει τον σπουδαίο. Ενδιαφέρον έχει να σημειωθεί ότι ο Ρήγας στην διαφωτιστική του προσπάθεια δεν ασχολήθηκε να γράψει μια «Γραμματική», όπως επισημαίνει ο Λέανδρος Βρανούσης.

Ωστόσο, στα «Δίκαια του Ανθρώπου», άρθρο 22, όπου για πρώτη φορά σε σύνταγμα έχουμε και την εκπαίδευση των κοριτσιών, ο Ρήγαςυπογραμμίζει ότι στα σχολεία θα διδάσκεται και η αρχαία ελληνική γλώσσα.Μάλιστα, στο άρθρο 53 του Συντάγματός του τονίζει ότι οι Νόμοι θα αναγράφονται στην «απλήν των Ελλήνων γλώσσαν». Και για να μην υπάρξει παρεξήγηση, αιτιολογείτην πρότασή του αυτή, γιατί ήταν πλατιά διαδεδομένη και «ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδασθή», από όλους τους λαούς, που θα βρίσκονται στη δημοκρατική του πολιτεία του Βαλκανικού χώρου, πουήθελε να δημιουργήσει μετά την επανάστασή του.
Ο Ρήγας μελετούσε τους αρχαίους συγγραφείς, όπως αυτό τεκμαίρεται από την διόρθωση που κάνει στον Γάλλο συγγραφέα του «Νέου Ανάχαρσι»,Μπαρθελεμύ, όταν για την Δωδώνη της Ηπείρου παραθέτει (σελ. 162) σχετική παραπομπή από τον Όμηρο «Ιλιάδ, Β, στιχ. 750». Συγκεκριμένα, ο Ρήγας σημειώνει «Η μαρτυρία του Ομήρου οπού αναφέρει εδώ ο Ανάχαρσις, ας μοι είναι συγχωρημένον να ειπώ, ότι είναι δι’ άλλην Δωδώνην». Παραθέτει τους τέσσερις στίχους από την Ιλιάδαπαρατηρώντας ότι η Δωδώνη αυτή που αναφέρει ο Όμηρος «κείται εις τας εσχατιάς του Ολύμπου εις την Θεσσαλίαν και λέγεται την σήμερον Λιβάδι».

Ενδιαφέρον έχει να επισημανθεί ότι ο Ρήγας όσο προχωράει στην επαναστατική του δράση του 1797 αποκαθαίρει τα κείμενά του από ξένες λέξεις. Ενώ στα πρώτα έργα έχει αρκετές ξένες λέξεις, στα επόμενα μειώνονται και στα «Ολύμπια» και την «Επαναστατική Προκήρυξη» απουσιάζουν, όπως έχουμε επισημάνει. Δίνει έτσι ο Ρήγας ένα ακόμη δίδαγμα ότι πρέπει να χρησιμοποιούμαι ελληνικές λέξεις και να αποφεύγουμε τις ξένες.
Επί πλέον έχουμε παρατηρήσει κατά την σύνταξη των ευρετηρίων όλων των έργων του ότι ο Ρήγας πλάθει και λέξεις με δύο-τρεις προθέσεις με πρώτη την πρόθεση «σύν», που δεν απαντώνται στα λεξικά. Και για παράδειγμα «συναντιβλέποντο, συνανταγαπώντο, συναντιτρώγονται, συναντεκζητούντοκ.ά» Η παρατήρηση αυτή συνέβαλε να τεκμηριώσουμε ότι το έργο «Τα Ολύμπια» είναι έργο του Ρήγα και όχι κάποιου φίλου, όπως είχε μέχρι πρόσφατα υποστηριχθεί.
Στην μέχρι την εποχή του κατάσταση, που τα τοπωνύμια του ελληνικού χώρου ως επακόλουθο των τεσσάρων-πέντε αιώνων κατάκτησης,είχαν εκτουρκιστεί, ο Ρήγας προβαίνει στην αντικατάστασή τους με τα αντίστοιχα αρχαία ελληνικά τοπωνύμια. Συγκεκριμένα, όπως έχουμε τεκμηριώσει, ο Ρήγας για τον ελληνικό χώρο της «Χάρτας της Ελλάδος» από τον Αίμο και κάτω, ως πρότυπο πήρε χάρτη της αρχαίας Ελλάδος του Guil. Delisle, και τούτο γιατί ήθελε να έχει την ελληνική ονοματολογία των τοπωνυμίων και την ελληνική πολιτική διαίρεση του χώρου. Θεωρείται έτσι ο Ρήγας εισηγητής της ελληνοποιήσεως των τοπωνυμίων, που μετά από χρόνια πραγματοποιήθηκε.Παραπομπές και περαιτέρω ανάπτυξη των επιμέρους θεμάτων μπορεί ο αναγνώστης να δει στο πολυσέλιδο βιβλίο μας «Μελέτες για τον Ρήγα Βελεστινλή. 30 χρόνια (1990-2020)», Αθήνα 2020.

Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος,
Πρόεδρος Επιστημονικής Εταιρείας
Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα