Μ. Αναστασιάδου :«Οι Ρωμηοί της Πόλης κατά τον 19ο αιώνα-Κοινωνική και πολιτιστική ιστορία της Κοινότητας του Πέρα»
Γράφει :
Ο Κώστας Α. Τραχανάς
Εκδόσεις Εστία 2023 σελ.517
Το βιβλίο αυτό ιχνηλατεί τη διαδρομή της μεγαλωνύμου ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας Σταυροδρομίου, γνωστής επίσης ως κοινότητας του Πέρα (στου τουρκικά Μπέπογλου), στην καρδιά της Πόλης. Στηρίζεται κυρίως στα ενοριακά αρχεία και καλύπτει την περίοδο από το 1804 μέχρι το 1923.
Τελείωνε ο αιώνας στην Κωνσταντινούπολη κι ανάμεσα στις δεκάδες άλλες ορθόδοξες κοινότητες της Πόλης, αυτή του Πέρα ήταν αδιαμφισβήτητα η πιο φημισμένη ,αυτή που κατείχε μια εξέχουσα θέση, στην οποία την ανέβασε ένας συνδυασμός πολλών παραγόντων.
Το 1804 , όταν ιδρύθηκε η ενορία της Παναγίας , το Πέρα ήταν ακόμη ένα περιφερειακό προάστιο, σε απόσταση από τις κεντρικές συνοικίες του εμπορίου και της βιοτεχνίας,μακριά , επίσης από το λιμάνι και από τον επιχειρηματικό πυρετό. Την περιοχή κατοικούσε τότε ένας ανάμεικτος πληθυσμός ,ευρωπαίων διπλωματών αλλά και ανθρώπων του μεροκάματου, μεταναστών τεχνιτών και καθολικών καλογέρων. Μισό αιώνα αργότερα ,το Πέρα είναι η βιτρίνα της οθωμανικής νεωτερικότητας , η καρδιά μιας πρωτεύουσας αποφασιστικά προσανατολισμένης προς την Ευρώπη.
Τη δεκαετία του 1900,στο Μπέγιογλου ζουν περί τους 35.000 Ρωμηοί. Πολλοί τα βγάζουν πέρα δύσκολα ,αλλά χάρη στις μεγάλες περιουσίες ,στους μορφωμένους ανθρώπους ,στους εμπόρους και τεχνίτες ,το ρωμαιορθόδοξο στοιχείο εμφανίζει ,στο σύνολό του, ένα αξιοσημείωτο δυναμισμό. Στη συνοικία βρίσκονται τα καλύτερα σχολεία, οι δραστήριοι φιλανθρωπικοί σύλλογοι και οι πλέον ενεργητικοί πολιτιστικοί σύλλογοι. Η ρωμαίικη κοινότητα διακρίνεται για την εξελιγμένη και αποτελεσματική οργάνωσή της.Στις πολυάριθμες υπηρεσίες της αρμοδιότητάς της ,απασχολεί δεκάδες άτομα, ιερείς και δασκάλους ,τεχνικούς, υπαλλήλους γραφείου,που όλοι τους εργάζονται πυρετωδώς,τόσο που η κοινότητα θα χαρακτηριστεί από το σύνολο του ελληνικού κόσμου ως μεγαλώνυμος,ξακουστή.
Το Πέρα διατηρεί τη θέση στην καρδιά της μειονότητας.Το Ζάππειο και το Ζωγράφειο θεωρούνται ακόμη δυο από τα καλύτερα σχολεία της πόλης.Ο ετήσιος χορός της Φιλοπτώχου στις αίθουσες του ξενοδοχείου Τοκατλιάν παραμένει ένα δημοφιλές γεγονός.Το Εργαστήριο των Κυριών απασχολεί άπορες γυναίκες και το μπαζάρ που οργανώνει κάθε χρόνο αποτελεί, όπως και κατά το παρελθόν, ένα σημαντικό οικονομικό εισόδημα για την αδελφότητα .Στο Πέρα , οι Ρωμηοί είναι οι ιδιοκτήτες των περισσότερων καφενείων,εστιατορίων, ζυθοπωλείων,οινοπωλείων, θεάτρων,αιθουσών χοροεσπερίδων, ζαχαροπλαστείων κι ας έχουν τις επιγραφές τους στα τουρκικά.Πολλοί ανάμεσα στους Ρωμηούς ήταν χρυσοχόοι.Τα σημαντικότερα βιβλιοπωλεία και ρωμαίικα τυπογραφεία παρέμενα στην περιοχή.Η δημογραφική αφαίμαξη που διαπιστώθηκε με την καταστροφή της Μικράς Ασίας εδώ ήταν άγνωστη.Οι Ρωμηοί παραμένουν πολλοί και τα σημάδια τους είναι παντού ορατά.
Η φήμη της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Σταυροδρομίου οφειλόταν στην εκπαιδευτική και πνευματική δραστηριότητα ,της οποίας ο κύριος μοχλός ήταν ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, ιδρυμένος το 1861.Τα μέλη του δεν συμμετείχαν απλώς στον εκσυγχρονισμό των κοινοτικών σχολείων της περιοχής ,αλλά διακρίθηκαν και στην εκπόνηση πρωτογενών ερευνών σε ποικίλους τομείς όπως η γλώσσα ,η ιστορία , η λαογραφία, η φιλοσοφία και η ιατρική.
Αλλά υπέρ της πολυπληθούς κοινότητας, της προικισμένης με ανταγωνιστικές διοικητικές δομές και ζηλευτής για τα σχολεία της και τις αγαθοεργίες της, λειτουργεί και η εγκατάσταση στο Πέρα των πλουσιότερων οικογενειών της Κωνσταντινούπολης.Οι εκπρόσωποι των ευπορότερων οικογενειών του οθωμανικού χρήματος επέλεξαν να κατοικήσουν στα υψώματα του Μπέγιογλου ,κι έγιναν έτσι ενορίτες των τριών ορθοδόξων ενοριών της περιοχής.Τράπεζες, διεθνές εμπόριο,δημόσια έργα, οι κάτοχοι της οικονομικής εξουσίας είχαν τον τρόπο να κάνουν αισθητή την παρουσία τους την κατάλληλη στιγμή και σε σ΄όλα τα επίπεδα.Αλλά δεν δίστασαν, κυρίως, να θέσουν στην υπηρεσία του συλλογικού συμφέροντος τις γνώσεις τους ,τις διασυνδέσεις τους και το επιχειρηματικό τους πνεύμα.
Αλλά, οικονομική ευημερία και πνευματική άνθηση δεν μακροημέρευσαν .Ο χρυσούς αιώνας των Ρωμηών του Πέρα αρχίζει τα χρόνια του 1860 και τελειώνει με το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου. Το κοινοτικό οικοδόμημα δεν άντεξε τους κραδασμούς της παγκόσμιας σύρραξης .Το κοινωνικό τοπίο του Μπέγιογλου γνώρισε σημαντικές αλλαγές μεταξύ του 1914 και του 1923,χρονολογία ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Οι Ρωμηοί είχαν την αίσθηση ότι περιέσωσαν τα ουσιώδη και ζούσαν ,σε θεσμικό τουλάχιστον επίπεδο, τη ζωή που ήθελαν .Στην πράξη , όμως, η παλαιά τάξη πραγμάτων είχε αρχίσει να ροκανίζεται ήδη από το 1923,διότι η κυβέρνηση της Άγκυρας δεν ήταν διατεθειμένη να ευνοήσει την ανάπτυξη μειονοτήτων στη νέα Τουρκία. Στην πράξη η Συνθήκη της Λωζάνης (Νοέμβριος 1922—Ιούλιος 1923) ακρωτηριάζεται διαρκώς. Ειδικά τα δικαιώματα για την παιδεία και την ελεύθερη χρήση της μητρικής γλώσσας των μειονοτήτων θα υποστούν πολλούς περιορισμούς.
Παρόλο που οι τουρκικές ελίτ δεν έκρυβαν τη βούλησή τους να οικοδομήσουν μια όσο γινόταν πιο ομοιογενή κοινότητα , οι Ρωμηοί δεν κατάφεραν να ευθυγραμμιστούν με τα νέα δεδομένα .Θα μπορούσαν να έχουν επιλέξει να μια άνευ ορίων συστράτευση με τη νέα Ελλάδα.Το έκαναν αργά και τη λάθος στιγμή.Θα μπορούσαν να έχουν πάρει ανεπιφύλακτα μέρος στην οικοδόμηση του τουρκικού έθνους-κράτους.Ούτε που το διανοήθηκαν.Παρέμειναν γαντζωμένοι στα προνόμιά τους και τις πολιτισμικές τους αναφορές , με κίνδυνο να θεωρηθούν στο εξής ξένο και μη αφομοιώσιμο σώμα.
Δεκαπέντε χρόνια (1908-1922) υπήρξαν αρκετά για να σαρώσουν πολλούς αιώνες συγκατοίκησης και αμοιβαίας ανοχής.Τι απομένει στη σημερινή Τουρκία από την προαιώνια παρουσία των Ρωμηών στις όχθες του Βοσπόρου ; Η πικρία μιας κακοχωνευμένης προδοσίας.Η ανάμνηση μιας ζηλευτής οικονομικής άνθησης.Ο μύθος ενός κόσμου που γιόρταζε, που ξενυχτούσε διασκεδάζοντας, που απολάμβανε τις υλικές χαρές.Το λογοτεχνικό έργο του ΣαΐτΦαΐκ (1906-1954) , ενός από τους σημαντικότερους τούρκους συγγραφείς του 20ου αιώνα, συνετέλεσε στη δημιουργία μια συλλογικής φαντασίωσης που ήθελαν πολλούς Ρωμηούς της Πόλης να μην κάνουν άλλο από το να συχνάζουν στις ταβέρνες ,στους χορούς και στα ρεστοράν.Οι τουρκικές ελίτ αισθάνονται σήμερα πως στον καλλιτεχνικό,λογοτεχνικό κι επιστημονικό τομέα δεν οφείλουν τίποτα στο ρωμαίικο στοιχείο.Οι Ρωμηοί συγγραφείς και επιστήμονες δεν έγραψαν τον 19ο αιώνα παρά μόνο για τους ομόθρησκους τους και, όταν έγραφαν στα γαλλικά, αυτό αφορούσε ένα μικρό και εξειδικευμένο κοινό.Και οι λίγοι που δημοσίευσαν στα τουρκικά παρέμεινα στην αφάνεια.
Και τελικά, για τους απλούς ανθρώπους,το εμφανέστερο ίχνος ενός πληθυσμού που σήμερα δεν περιλαμβάνει παρά μια χούφτα άτομα, είναι τα οικοδομήματα ,συχνά εντυπωσιακά, που εξακολουθούν να υπάρχουν μέσα στην πόλη.Αλλά πρόκειται για πλοία φαντάσματα, αδειανά από ζωή.Ορισμένα σχολεία εξακολουθούν να λειτουργούν με λίγα παιδιά .Ένα ακατανόητο πείσμα , θα έλεγε κανείς.Κι αν , όμως, επιστρέψουν μια μέρα όσοι Ρωμηοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη ; Ναοί,σχολεία ,αίθουσες θα είναι εκεί να τους περιμένουν.Μερικοί απ΄αυτούς που επέζησαν μετά από τη μαζική έξοδο πιστεύουν, ακόμη, στη δύναμη της ουτοπίας…
Διαβάστε το.
Η Μερόπη Αναστασιάδου είναι καθηγήτρια σύγχρονης ιστορίας στο Εθνικό Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμών στο Παρίσι. Η έρευνα και οι δημοσιεύσεις της εστιάζουν στις αστικές κοινωνίες της Ανατολικής Μεσογείου κατά το 19ο και τον 20ο αιώνα.
Από τις εκδόσεις της Εστίας κυκλοφορούν τα βιβλία της: “Οι Ρωμηοί της Πόλης. Τραύματα και προσδοκίες” (2007) που έγραψε μαζί με τον Πωλ Ντυμόν και “Θεσσαλονίκη 1830-1912: μια μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων” (2008).