Μαθήματα Από Την Ιστορία Των Επιδημιών

Γράφει ο Νίκος Μπιλανάκης *

Γιατί η ιστορία διδάσκει.
Και μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε με περισσότερη γνώση, σοφία και αποτελεσματικότητα, την τωρινή απειλή της πανδημίας του covid-19.
Και συνεισφέρει στο πάψιμο των μυθευμάτων, του αρνητισμού και της συνωμοσιολογίας κλπ, που απειλούν την δημόσια υγεία. Γιατί, όταν δοθούν στους ανθρώπους επαρκείς πληροφορίες, αυτοί μπορούν να τις μετατρέψουν σε γνώσεις και τις γνώσεις σε σοφία.

Πανδημία και ατομικά δικαιώματα

Η ανάγκη αντιμετώπισης της πανδημίας οδήγησε από νωρίς σε ορισμένες χώρες την υιοθέτηση εφαρμογών εντοπισμού των τηλεφωνικών επαφών των πολιτών τους, ούτως ώστε αν ένας από αυτούς νοσήσει να εξασφαλισθεί η εφαρμογή μέτρων απομόνωσης του κάτοχου του τηλεφώνου και των επαφών του και ο περιορισμός της επιδημίας. Στη Νότια Κορέα, την Ταιβάν, την Κίνα, στην Μεγ. Βρετανία και σε ακόμα 30 περίπου άλλες χώρες, έγινε χρήση τέτοιων εφαρμογών για κινητά τηλέφωνα που καταγράφουν αναλυτικά κινήσεις και επαφές του χρήστη τους, που μπορούν περαιτέρω να συνδυαστούν με δεδομένα από τις πιστωτικές τους κάρτες, από κάμερες CCTV ή από δεδομένα σχετικά με την υγεία τους.

Το ερώτημα που θέτει η χρήση αυτών των εφαρμογών αλλά και η επιβολή άλλων περιορισμών κυρίως στην ελευθερία της κίνησης και σε δικαιώματα όπως του συνέρχεσθαι (π.χ. απαγόρευση συναθροίσεων) αλλά και στην οικονομική ελευθερία (π.χ. κλείσιμο αγορών στο lockdown), είναι αν όλα αυτά παραβιάζουν βασικά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες και αμφισβητούν στην πράξη την ίδια την Δημοκρατία. Στη χώρα μας, όπως καταγγέλλεται από τον Ε. Βενιζέλο, συνταγματολόγο και έμπειρο πολιτικό, η Βουλή ασκεί υποτονικά και υπό μεγάλη πίεση το νομοθετικό και το κοινοβουλευτικό της έργο ενώ οι κοινοβουλευτικές επιτροπές υπολειτουργούν. Παρεμφερή προβλήματα υπάρχουν στη λειτουργία των οργάνων της αυτοδιοίκησης αλλά και άλλων συλλογικών οντοτήτων της κοινωνίας των πολιτών, ενώ σε άλλες χώρες π.χ. στη Γαλλία αναγκάστηκαν να αναβάλουν τον δεύτερο γύρο των δημοτικών και περιφερειακών εκλογών, στη Χιλή αναβλήθηκε προγραμματισμένο συνταγματικό δημοψήφισμα για θέσπιση νέου συντάγματος και στην Ουγγαρία αναστάλθηκε η λειτουργία του Κοινοβουλίου.

Πολιτικά κόμματα, προσωπικότητες και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανάμεσά τους η Διεθνής Αμνηστία, ζητούν από τις διάφορες κυβερνήσεις να θέσουν σαφή όρια και εγγυήσεις σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την όποια χρήση τέτοιων περιοριστικών πολιτικών και να χρησιμοποιούν με φειδώ ανελεύθερες πολιτικές διακυβέρνησης. Πολλοί απλοί άνθρωποι επίσης ανησυχούν, όχι αδικαιολόγητα κατα την γνώμη μου, ενώ μερικοί άλλοι ήδη θρηνούν από τώρα για τον χαμό της Ελευθερίας, μιλώντας για την έλευση του παντοδύναμου κράτους και τον ασφυκτικό μελλοντικό έλεγχό τους από τις κυβερνήσεις.

Η αλήθεια βέβαια είναι πως προτού καταγγελθούν και αποδοκιμαστούν τέτοια μέτρα, μέτρα που λαμβάνονται στο όνομα της διατήρησης ενός άλλου μεγίστου αγαθού, αυτού της διατήρησης της δημόσιας υγείας, θά έπρεπε τουλάχιστον να έχουν διερευνηθεί πολύ προσεκτικά και σχολαστικά. Στη διερεύνηση αυτή θα μπορούσε να συμβάλλει και η μελέτη των επιδημιών του παρελθόντος μας που μπορεί να μας παρέξει ευρήματα που σχετίζονται με τις προβλεπόμενες εξελίξεις του μέλλοντος και την επιβεβαίωση τους. Η μελέτη της επίδρασης του AIDS στις κοινωνίες μας αποτελεί ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Το AIDS με τα 30 εκατομμύρια θύματα που είχε προκαλέσει, είχε γεννήσει στις δυτικές κοινωνίες μετά τη δεκαετία του ’80 που εμφανίσθηκε αντίστοιχες ανησυχίες, ερωτήματα και προφητείες για το μέλλον των ατομικών δικαιωμάτων και της σεξουαλικότητας. Οι κήρυκες του «μετανοείτε, έρχεται το τέλος του κόσμου» προφήτευαν πως θα πληγεί ανεπιστρεπτί η ελεύθερη ερωτική συμπεριφορά των ανθρώπων και προεξοφλούσαν ότι η σεξουαλική επανάσταση θα δεχτεί θανατηφόρα βολή. Σαράντα χρόνια μετά, η αστοχία εκείνων των προβλέψεων είναι ολοφάνερη. Σήμερα, οι γονείς μιλούν στα παιδιά τους για το σεξ περισσότερο απελευθερωμένοι από κάθε προηγούμενη γενιά. Η γνώση του κινδύνου δεν οδήγησε πίσω στην εποχή των μη προγαμιαίων σχέσεων. Επιπλέον, το AIDS ανέδειξε τις ρατσιστικές προκαταλήψεις έναντι της ομοφυλοφιλίας αφού αν υπάρχει ένα χρονικό ορόσημο όπου η ομοφυλοφιλία από «περιθωριακό» ζήτημα μετατράπηκε σε δικαίωμα, είναι ακριβώς αυτή η περίοδος. Η αναγκαιότητα της αντιμετώπισης του HIV επέτρεψε επίσης την αναγνώριση του δικαιώματος στο φθηνό φάρμακο (γενόσημο) ως βασικό συνταγματικό δικαίωμα συνδεδεμένο με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και το δικαίωμα στη ζωή.

Στην περίπτωση του AIDS, λοιπόν, όχι μόνο οι δυσοίωνες προβλέψεις δεν επιβεβαιώθηκαν αλλά με άμεσο ή έμμεσο τρόπο συνέβησαν θετικές αλλαγές που δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τότε. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι τα πράγματα θα γίνουν και τώρα έτσι. Τίποτε, πάλι, δεν αποκλείει ότι και αυτή η πανδημία, όπως τόσες άλλες προηγούμενες πανδημίες, απλά θα ξεχαστεί. Η λήθη εξάλλου είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό γνώρισμα των κοινωνιών.

* Ο Ν. Μπιλανάκης είναι γιατρός