Κίνδυνοι, αντιφάσεις, ασυμμετρίες

Άρθρο Ευάγγελου Βενιζέλου

Η δημοκρατία ή είναι αντιπροσωπευτική ή δεν υπάρχει ιστορικά. Η δημοκρατία ή είναι φιλελεύθερη, δηλαδή συνυφασμένη με τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου ή κινδυνεύει να διολισθήσει σε ένα πλειοψηφικό αυταρχισμό. Η δημοκρατία ή μπορεί να είναι μαχητική αξιακά και μαχόμενη θεσμικά ώστε να αυτοπροστατεύεται ή κινδυνεύει ξανά να αυτοκτονήσει, όπως συνέβη ιστορικά στον ευρωπαϊκό μεσοπόλεμο και όχι μόνο.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι κάτι πολύ παραπάνω από σύστημα διακυβέρνησης. Είναι ένα σύστημαπολιτιστικών παραδοχών. Ένα θεσμικό, οικονομικό, κοινωνικό, αισθητικό και εντέλει ιστορικό κεκτημένο. Η ιδεολογική, διανοητική και θεσμική προϋπόθεση της οικονομικής και τεχνολογικής ανάπτυξης. Η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει επιβληθεί ως οικουμενικού χαρακτήρα θεσμικό optimum, επειδή ταυτίστηκε μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο με τη Δύση. Για την ακρίβεια, έγινε η «πατρίδα» και η «επικράτεια» της Δύσης, δίπλα στο έθνος και την εθνική ταυτότητα. Η φιλελεύθερη δημοκρατία συνοψίζει συνεπώς μια αντίληψη πολιτική, θεσμική, οικονομική αλλά και γεωπολιτική.

Η ρωσική στρατιωτική εισβολή και ο πόλεμος στην Ουκρανία θέτουν στην πραγματικότητα υπό δοκιμασία τη στρατιωτική αντοχή της φιλελεύθερης δημοκρατίας που είναι σπουδαία, αλλά πολύπλοκη, αντιφατική και εύθραυστη. Είναι εκτεθειμένη σε ποικίλες ασυμμετρίες σε αντίθεση με τον συμπαγή χαρακτήρα των διάφορων αυταρχικών ή και ολοκληρωτικών καθεστώτων που χειρίζονται με πολύ πιο απλό και απτό τρόπο τα θεμελιώδη φαινόμενα της εξουσίας, της κυριαρχίας, του κράτους – Λεβιάθαν. Κάποιοι που έχουν το μεγάλο πλεονέκτημα να ζουν υπό συνθήκες φιλελεύθερης δημοκρατίας, γοητεύονται από την αίσθηση ισχύος και από την «πατρική» φιγούρα ηγέτη που προσφέρουν τα αυταρχικά και πολύ περισσότερο τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η αναγκαστική συνύπαρξη μέσα σε ένα κόσμο πολλών ταχυτήτων και η ρεαλιστική ανάλυση του συσχετισμού των δυνάμεων, μετατρέπεται συχνά σε μηχανισμό εσωτερικής υποβάθμισης της σημασίας που έχει η φιλελεύθερη δημοκρατία. Δηλαδή σε αξιακή και πολιτική υπνοβασία επικίνδυνα ανιστόρητη.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει αναδείξει έναν ανθρωπολογικό τύπο, τον πολίτη της φιλελεύθερης δημοκρατίας, από τον οποίο τελικώς εξαρτάται. Αυτός ο πολίτης είναι απαιτητικός, αλλά και εφησυχασμένος. Ρητορικά ενεργός αλλά πολύ συχνά, στην πράξη, παθητικός. Συχνά πιεσμένος και φοβισμένος. Με μικρότερη αίσθηση της Ιστορίας από αυτή που απαιτείται για την τοποθέτηση της εκάστοτε συγκυρίας στη μεγάλη εικόνα που συνθέτει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Στα καθ´ημάς η φιλελεύθερη δημοκρατία θεωρήθηκε εξαρχής εισαγόμενη με τρόπο μάλιστα πρώιμο αλλά και τεχνητό. Ήταν πράγματι σε σημαντικό βαθμό προϊόν ενός φιλελεύθερου βολονταρισμού, ήδη από την περίοδο των επαναστατικών συνταγμάτων. Παρά την πρώιμη εισαγωγή των κρίσιμων θεσμών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, από την καθολική ψηφοφορία (των ενηλίκων ανδρών την εποχή εκείνη) μέχρι την αρχή της δεδηλωμένης, το ελληνικό δημοκρατικό κεκτημένο δεν αφορούσε την πλήρη θεσμική και ιστορική σύνθεση που ονομάζεται φιλελεύθερη δημοκρατία. Από τα διακόσια χρόνια ζωής του ελληνικού κράτους μόνο το ένα τέταρτο, τα σχεδόν πενήντα χρόνια της Μεταπολίτευσης είναι χρόνια μιας σταδιακά σοβαρής και απαιτητικής σχέσης της ελληνικής κοινωνίας με τη φιλελεύθερη δημοκρατία.

Από τα πενήντα αυτά χρόνια μόνο τα σχεδόν δέκα της οικονομικής κρίσης ( 2009-2019) κατέστησαν τη φιλελεύθερη δημοκρατία κεντρικό διακύβευμα γιατί η φιλελεύθερη δημοκρατία ταυτίστηκε με την ευρωπαϊκή συμμετοχή της χώρας και με τις οικονομικές προϋποθέσεις που αυτή η συμμετοχή διασφαλίζει. Η δικτατορία είχε καταλύσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία χωρίς τότε ακόμη η συζήτηση περί δικαιωμάτων και κράτους δικαίου να έχει αφομοιωθεί από την κοινωνία των πολιτών και το πολιτικό σύστημα με τις αποχρώσεις και τις ευαισθησίες της μακράς μεταπολιτευτικής περιόδου.
Αυτή είναι όμως μια δύσκολη διεργασία προκειμένου να διαμορφωθούν και να εγκαθιδρυθούν σταδιακά τα αυτονόητα της φιλελεύθερης δημοκρατίας που εξελίσσονται όχι πάντα ευθύγραμμα αλλά συχνά με σοβαρές αντιστάσεις και παλινδρομήσεις. Αντιστάσεις όχι μόνο ή κυρίως της κρατικής εξουσίας αλλά και της κοινωνίας. Συχνά το κράτος με το Σύνταγμά του, τη νομολογία των δικαστηρίων του, τις διεθνείς του δεσμεύσεις που φτάνουν μέχρι του σημείου να ασκείται έντονος διεθνής πολιτικός αλλά και δικαστικός έλεγχος για τα κρίσιμα ζητήματα δημοκρατίας, κράτους δικαίου και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι πολύ πιο προωθημένο από την κοινωνία. Η κοινωνία είναι αυτή που άλλοτε πιέζει την κρατική εξουσία για την ενίσχυση των εγγυήσεων της φιλελεύθερης δημοκρατίας και άλλοτε ανθίσταται ή πιέζει προς την αντίστροφη κατεύθυνση.
Όμως αυτή η αντιφατική κοινωνία βρίσκεται στον πυρήνα της φιλελεύθερης δημοκρατίας που εγγυάται τις αντιφάσεις επειδή εγγυάται τη λειτουργία των δημοκρατικών και δικαιοκρατικώνθεσμών. Η κοινωνία δεν έχει χάσει κατά βάθος ποτέ ταγενετικά χαρακτηριστικά της. Γεννά ανισότητες, συγκρούσεις, κινδύνους. Το κράτος ως θεσμικά οργανωμένη πολιτική κοινωνία που θέτει υπό έλεγχο τους βασικούς έστω μηχανισμούς παραγωγής συμβολικής και υλικής βίας, έχει πάντα ως θεμελιώδη αποστολή να διασφαλίσει τον κατάλογο των θεσμών, των εγγυήσεων, των διαδικασιών που λειτουργεί ως checklist όχι μόνο του κράτους δικαίου αλλά και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αθροιστικά της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Ο μεγάλος εγγενής κίνδυνος της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι η κάμψη των ανακλαστικών των πολιτών, η μείωση των απαιτήσεων τους, η συντηρητική και φοβική συστροφή της κοινωνίας που επενδύεται ιδεολογικά με θεωρίες εθνικολαϊκιστικές αλλά και κοινοτιστικές ή και ρεπουμπλικανικές. Πάνω στο υπόστρωμα αυτό εξελίσσεται η διαρκής δοκιμασία αποτελεσματικότητας της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η φιλελεύθερη δημοκρατία της εποχής των συνεχών κρίσεων είναι μια φιλελεύθερη δημοκρατία που δεν νομιμοποιείται καθ´εαυτήν , ως αυταξία, αλλά καλείται να κατακτήσει τη νομιμοποίησή της πρακτικά στο πεδίο της διαχείρισης των φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών, της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας, άρα της οικονομικής και ενεργειακής κρίσης, του πληθωρισμού, των ανεπαρκών εισοδημάτων,των διογκούμενων ανισοτήτων, της πανδημίας, των μεταναστευτικών και προσφυγικών ρευμάτων.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία με τους πολύτιμους αλλά εύθραυστους θεσμούς της, με τις εσωτερικές της αντιφάσεις, την έκθεσή της στη διαφάνεια που η ίδια εγγυάται, μετατοπίζεται σε ένα επίπεδο στο οποίο αξιολογείται με κριτήριο την αποτελεσματικότητα αλλά με όρους ιστορικά και πρακτικά άνισους σε σχέση με κάθε άλλο σύστημα διακυβέρνησης που δεν έχει τις ευαισθησίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αυτή η ασυμμετρία είναι, θεωρώ, το βασικό και επείγον πρόβλημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας που δοκιμάζεται σκληρά και στις δυο πλευρές του προνομιακού ωκεανού της, του Ατλαντικού, και στην Ευρώπη και στην Β. Αμερική.

*Άρθρο Ευάγγελου Βενιζέλου στο Βήμα της Κυριακής, στις νέες εποχές, στο αφιέρωμα «Η δοκιμασία της φιλελεύθερης δημοκρατίας»
* Καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ, πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης, πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ.