Άρτεμις Λεοντή: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Η Άρτεμις Λεοντή, καθηγήτρια Νέων Ελληνικών στην έδρα του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, ζει στο ΑννΆρμπορ του Μίσιγκαν. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Τοπογραφίες ελληνισμού (Scripta, 1998) και, μεταξύ άλλων, συνεπιμελήτρια του τόμου Οι Ιθάκες τι σημαίνουν… Αναγνώσεις του Καβάφη (Ε.Λ.Ι.Α., 2002). Το βιβλίο της Εύα Πάλμερ-Σικελιανού: Υφαίνοντας τον μύθο μιας ζωής, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.

Ερ.: Πώς ξεκινήσατε να γράφετε το βιβλίο Εύα Πάλμερ-Σικελιανού: Υφαίνοντας τον μύθο μιας ζωής;
Η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού (1874-1951) ήταν μια Αμερικανίδα καλλιτέχνιδα από πλούσια, καλλιεργημένη νεοϋορκέζικη οικογένεια. Έζησε στην Ελλάδα το 1906-1934 και αφοσιώθηκε σχεδόν μισόν αιώνα στην προώθηση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Άφησε πολλά τεκμήρια της ενασχόλησής της στον χώρο της μουσικής, της χορογραφίας, της χειροτεχνίας και του θεάτρου. Τα τεκμήρια αυτά αγνοήθηκαν μετά τον θάνατό της και η Πάλμερ έμεινε γνωστή σχεδόν αποκλειστικά ως η πρώτη γυναίκα και βοηθός του ποιητή Άγγελου Σικελιανού. Ξεχασμένος ήταν και ο σεξουαλικός προσανατολισμός της. Η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού ήταν λεσβία και μάλιστα μέλος σε έναν επιφανή καλλιτεχνικό κύκλο στο Παρίσι, που οικειοποιήθηκε το όνομα της Λέσβου για να δώσει κοινωνική παρουσία στη γυναικεία σεξουαλική έλξη προς τις γυναίκες. Τα τεκμήρια που την εντοπίζουν σε αυτόν τον κύκλο επίσης αποσιωπήθηκαν. Η έρευνά μου ξεκίνησε το 2007 από την περιέργεια να ανιχνεύσω αυτά τα ξεχασμένα και δυσπρόσιτα τεκμήρια. Εξελίχτηκε σε απόφαση να ξαναγράψω την πολιτιστική ιστορία της Ελλάδας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα από μια οπτική γωνία, η οποία δίνει τη σωστή έμφαση στην πορεία της γυναίκας αυτής.

Ερ.: Η Εύα Πάλμερ γεννήθηκε σε μια εποχή κατά την οποία η αμερικανική κοινωνία είχε πάθος με την αρχαία Ελλάδα. Θα μπορούσατε να μας πείτε δυο λόγια γι’ αυτή την εποχή και για το πώς επηρέασε τον τρόπο σκέψης της;
Η νεαρή Πάλμερ πρωτογνώρισε την Ελλάδα μέσα από την αμερικανική πρόσληψη αρχαιοελληνικών προτύπων στην αρχιτεκτονική, στον αθλητισμό, στην πολιτική, κ.λπ. Παράλληλα με την ενίσχυση της εξουσίας των δυτικών αποικιοκρατικών χωρών, τα κλασικά πρότυπα λειτουργούσαν και για νέους ανατρεπτικούς σκοπούς – όπως στη γυναικεία ανώτερη εκπαίδευση στο Κολέγιο του Μπριν Μαρ. Εκεί η Πάλμερ μπήκε με εξετάσεις το 1894 και ακολούθησε το κλασικό πρόγραμμα σπουδών. Το Μπριν Μαρ υποσχόταν σε γυναίκες πανεπιστημιακή παιδεία ανάλογη με εκείνη που λάμβαναν οι άντρες του Χάρβαρντ ή του Γέιλ, ώστε να δείξουν οι γυναίκες την ικανότητά τους να κάνουν ό,τι ήδη έκαναν οι άντρες και να ωθήσουν τον κόσμο σε έμφυλο μετασχηματισμό.

Ερ.: Η Πάλμερ αγαπούσε με πάθος τις ελληνικές παραδόσεις, ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονταν με την αρχαιότητα. Από πού πήγαζε αυτή η αγάπη της;
Η Πάλμερ και ο κύκλος της χρησιμοποίησαν τα ελληνικά γράμματα για να αναδιαπραγματευτούν τους παλιούς έμφυλους και σεξουαλικούς ρόλους και να εκφράσουν νέες επιθυμίες και τεχνοτροπίες. Ώθησαν τα παλιά δυτικά πολιτισμικά πρότυπα σε αντισυμβατικά εδάφη, ως μέλη μιας ριζοσπαστικής λεσβιακής αίρεσης. Με τους Έλληνες μπορούσε η Πάλμερ να δημιουργήσει τη δική της εναλλακτική ουτοπία. Ο ενθουσιασμός της ήταν μεγάλος: «Και τι δεν είχαν οι Έλληνες!» αναφώνησε μια φορά.

Ερ.: Διάβαζε τα ποιήματα της Σαπφώς μαζί με τις φίλες της και συμμετείχε στον κύκλο που σχετιζόταν με την Ελληνίδα ποιήτρια. Για ποιο λόγο η ποίηση της Σαπφώς την είχε ενθουσιάσει τόσο πολύ;
Η Σαπφώ ενδιέφερε την Πάλμερ γιατί ήταν μια τόσο σπάνια και ιδιαίτερη αρχαία ποιήτρια της γυναίκας και της έλξης μεταξύ γυναικών. Η Πάλμερ έμαθε ελληνικά με σκοπό να διαβάζει τη Σαπφώ στο πρωτότυπο, ώστε να ερμηνεύει σωστά τις έμφυλες σχέσεις και να ανακαλύψει τα αισθήματα που λογοκρίνονταν στις (ανδρικές) αγγλικές μεταφράσεις. Η αποσπασματικότητα των ποιημάτων πρόσθετε μια ιδιαίτερη διαθεσιμότητα στο έργο της Σαπφώς, αφήνοντας χώρο για το όραμα μιας γυναικοκεντρικής ουτοπίας.

Ερ.: Εκείνη την εποχή αρχίζει να φορά ρούχα που θυμίζουν την αρχαία Ελλάδα;
Τα μαθήματα ύφανσης ξεκίνησαν την άνοιξη του 1906 στο Παρίσι, όταν η Πάλμερ γνώρισε την Πηνελόπη Σικελιανού και τον σύντροφό της Ρέιμοντ Ντάνκαν. Έμαθαν να υφαίνουν μεταξύ τους. Με τον αργαλειό δημιούργησαν ελληνικά κουστούμια για μια θεατρική παράσταση, όπου η Σαπφώ πέφτει από τα λευκά βράχια στη Λευκάδα για να λυτρωθεί από την ερωτική απογοήτευση όχι με τον Φάωντα, αλλά με τη γυναίκα του. Μετά την παράσταση, η Πάλμερ ταξίδεψε με τους Ντάνκαν στην Αθήνα φορώντας ένα από αυτά τα υφαντά, για να παρουσιαστεί στη σύγχρονη Ελλάδα ως (αρχαία) Ελληνίδα. Κάπως έτσι ξεκίνησε η συστηματική ενασχόληση της Πάλμερ με το αρχαιοελληνικό ντύσιμο.

Ερ.: Ισχύει ότι ερωτεύτηκε τον Σικελιανό τη στιγμή που τον γνώρισε; Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Ελλάδα;
Είναι καιρός να εγκαταλείψουμε το ωραίο παραμύθι ότι η Πάλμερ ερωτεύτηκε τον Σικελιανό. Οι επιστολές από την εποχή εκείνη δεν μαρτυρούν έναν κεραυνοβόλο έρωτα, αλλά μόνο δυσφορία. Εκείνη αγάπησε την Ελλάδα, τον ήλιο, τη θάλασσα, τη χειροτεχνία και τον κόσμο. Δεν ερωτεύτηκε τον Άγγελο Σικελιανό. Αγάπησε τα όνειρά του και σιγά σιγά συνδέθηκε μαζί του. Με τον γάμο τους το 1907, η Πάλμερ απέκτησε έναν Έλληνα συνοδό και συνομιλητή, ο οποίος της άνοιξε τον δρόμο για να ενσωματωθεί στην Ελλάδα.

Ερ.: Μιλούσε στους Έλληνες για την παράδοση και τα έθιμά τους, τα οποία είχαν αρχίσει να ξεχνούν προσπαθώντας να μιμηθούν τους Ευρωπαίους. Πώς δέχτηκαν τα λόγια και τις παροτρύνσεις της;
Η παράδοση για την Πάλμερ δεν ήταν κάτι που μένει αμετάβλητο, αλλά κάτι ζωντανό που αλλάζει με τη χρήση. Ο καθένας την επινοεί φτιάχνοντας καινούργιες συνθέσεις. Ως ξένη, δεν έλεγε στους Έλληνες τι να κάνουν. Βυθίστηκε στην παραδοσιακή χειροτεχνία και τη μουσική. Χρησιμοποίησε την παραδοσιακή γνώση για τη φροντίδα του εαυτού της. Με τα χρόνια, και ιδιαίτερα μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο, που συγκλόνισε την Ελλάδα και έφερε μεγάλες κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, μίλησε δημόσια για την υποχρέωση των αστών να καλλιεργούν τη χειροτεχνία για να καταπολεμήσουν την επιβολή των ξένων και να προστατεύσουν έναν ελληνικό τρόπο ζωής. Συγκίνησε λίγους αστούς ώστε να αλλάξουν τις συνήθειές τους, αλλά επηρέασε την πορεία της ελληνικής τουριστικής βιοτεχνίας μετά τον θάνατό της. Απέρριψε τη μόδα ως κάτι που αλλάζει κάθε καινούργια σεζόν. Πίστευε στην αξία του ατόμου και της αυτονομίας. Τόνιζε τη χρήση της χειροτεχνίας ως προσωπικής έκφρασης και φροντίδας του εαυτού μας.

Ερ.: Η δουλειά της με το αρχαίο θέατρο ήταν πραγματικά εκπληκτική. Είναι αλήθεια ότι χορογραφούσε, σκηνοθετούσε και έπαιζε στα θεατρικά έργα που ανέβαζε;
Ασχολήθηκε με το θέατρο από τα νεανικά της χρόνια. Σκηνοθέτησε και έπαιξε σε έργα του Σαίξπηρ και άλλων θεατρικών συγγραφέων. Παρουσίασε παραστάσεις εμπνευσμένες από το αρχαίο δράμα σε ιδιωτικούς χώρους στην Αμερική και στο Παρίσι, με μουσική, χορογραφία και κουστούμια δικής της έμπνευσης. Επομένως, όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του Προμηθέα Δεσμώτη για τις Δελφικές Εορτές, είχε ήδη την απαραίτητη εμπειρία και άποψη.

Ερ.: Το 1927, ο Προμηθέας Δεσμώτης παρουσιάστηκε στις Δελφικές Εορτές εγκαινιάζοντας την αναβίωση του αρχαίου δράματος. Ποιες ήταν οι ενέργειές της για τη διασφάλιση της επιτυχίας αυτών των εκδηλώσεων;
Συνδύασε όλες τις τέχνες σε ένα ολοκληρωμένο θέαμα. Δημιούργησε μια παράσταση που είχε δραματικό και συναισθηματικό κέντρο. Προετοίμασε καλά τον χορό να εκφράσει συνολικά αυτό το κέντρο. Δεν επιδίωξε την ιστορική ορθότητα. Βασίστηκε στη δραματική ακεραιότητα και τη συγκλονιστική τοποθεσία, για να επικοινωνήσει με το διεθνές κοινό.

Ερ.: Ο Άγγελος Σικελιανός ήταν ο σύντροφος που αναζητούσε και πίστευε στο όραμά της, το οποίο προσπάθησε να υλοποιήσει. Ποια ήταν η συνεισφορά του στην επιτυχία των Δελφικών Εορτών;
Ο Σικελιανός δυστυχώς δεν αναγνώρισε το έργο της. Ο ίδιος είχε το απραγματοποίητο όραμα της Δελφικής Ιδέας: να δημιουργήσει στους Δελφούς μια παγκόσμια αμφικτυονία πάνω στις πνευματικές αρχές του αποκρυφισμού. Η καλλιτεχνική διεύθυνση των Εορτών ήταν έργο της Πάλμερ. Αυτή επίσης πρόσφερε όλη την υλική υποστήριξη και οργάνωση. Για τη δική της προσφορά, που άλλωστε τη χρεοκόπησε, ο Σικελιανός δεν μίλησε ποτέ. Αντιθέτως, επέμεινε ότι αυτός μόνος του οργάνωσε τις Εορτές. Η αχαριστία του πρέπει να την απογοήτευσε, κι όμως αυτή συνέχισε να τον υποστηρίζει χρηματικά ως το τέλος της ζωής του, παρόλο που η ίδια κολυμπούσε στα χρέη.

Ερ.: Μπορείτε να μας πείτε για το έργο που έγραψε η Εύα Πάλμερ με τίτλο Ο Ιερός Πανικός;
Ο Ιερός Πανικός είναι ένα βιβλίο γραμμένο στην περίοδο της ανάρρωσής της από πνευμονία το 1938. Σκοπός ήταν να δώσει μια λεπτομερή αναφορά της πορείας της, ειδικά στην Ελλάδα και μετά. Το βιβλίο πρωτοδημοσιεύτηκε 40 χρόνια μετά τον θάνατό της. Έτσι, δεν της έφερε ούτε διάκριση ούτε χρήματα.

Ερ.: Εκτός από την έρευνά σας, υπάρχει άλλο υλικό σχετικά με τη ζωή της Εύας Πάλμερ;
Το βιβλίο μου δεν εξαντλεί το πρωταρχικό υλικό που στεγάζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, στην BibliothèqueJacquesDoucet και σε άλλες βιβλιοθήκες ανά τον κόσμο. Σήμερα, έρευνα σχετικά με τη ζωή και το έργο της Πάλμερ γίνεται σε θέματα όπως η οικογένεια Σικελιανού, ο λεσβιακός κύκλος στο Παρίσι, η μουσική της, τα υφαντά, οι παραστάσεις, αποκρυφισμός στον στοχασμό του Άγγελου και της Εύας Σικελιανού, και συγκεκριμένους συνεργάτες όπως η KhorshedNaoroji και ο Κωνσταντίνος Ψάχος.

Ερ.: Τι θα λέγατε σ’ αυτούς που πρόκειται να διαβάσουν τη συνέντευξη σας;
H ιστορία που αγνοεί τη σημασία του φύλου και της σεξουαλικότητας και παραμελεί τη συνεισφορά γυναικών είναι όχι μόνο άδικη, αλλά λογοκριμένη και αναληθής. Σε εποχή όπου συνεχίζεται η βία εναντίον των γυναικών και των ομοφυλόφιλων, έχουμε ευθύνη να ανοίξουμε ξεχασμένα και αποσιωπημένα αρχεία, ώστε να ξαναδούμε την ιστορία με καθαρή και τολμηρή ματιά. Αυτή η αρχή με κράτησε πιστή στην ερευνητική δουλειά για πάνω από 10 χρόνια. Έτσι, ανακάλυψα άγνωστες πλευρές της ζωής της Πάλμερ και της επίδρασης του έργου της σε πολλούς καλλιτέχνες – όπως η Νάταλι Κλίφορντ Μπάρνεϊ, η Κολέτ, η Ρενέ Βιβιέν, ο Κωνσταντίνος Ψάχος, ο Σίμων Καράς, ο Δημήτρης Μητρόπουλος, η ΚhorshedNaoroji, ο Γιάννης Τσαρούχης, η Κούλα Πράτσικα, η Γενιά του ’30, ο Τεντ Σον και η Μάρθα Γκραμ. Ελπίζω το βιβλίο μου να ανοίξει καινούργιους δρόμους έρευνας και στοχασμού, ώστε να ξαναγραφτεί η ιστορία με οπτική που συμπεριλαμβάνει και άλλες αγνοημένες γυναίκες και ιδιαίτερα σημαντικές καλλιτέχνιδες