Α’ ΜΕΡΟΣ
-Το πνεύμα καταξιώνεται όταν βρίσκεται σε συνεχή αγρύπνια, σε αέναη εγρήγορση, όταν ξυπνά κοιμισμένες ή μισοκοιμισμένες συνειδήσεις και τις καλή σε στράτευση στην έπαλξη του χρέους.
-Την άποψη αυτή υπεστήριξε ο προ-Σωκρατικός Φιλόσοφος Ηράκλειτος. «Οι άνθρωποι είναι παρόντες όταν ζουν στην εγρήγορση του λόγου».
Άλλως «φάτις αυτοίσι μαρτυρεί παρέοντας απείναι», επισημάνας τον κίνδυνο απουσίας.
-Και ο Σωκράτης στην «απολογία» του παρωμοίασε τον εαυτό του με «οίστρο» – αλογόμυγα, που ενοχλούσε τους αθηναίους για να τους κρατεί σε συνεχή εγρήγορση.
Είναι αυτό έργο και προνόμιο των πνευματικών ανθρώπων, των άγρυπνων συνειδήσεων:
Να μεταδίδουν την προσωπική τους ανησυχία και να αφυπνίζουν υπνώττουσες συνειδήσεις.
-«Ένα κερί αρκεί» να ανάψη άλλα χίλια.
-Η δύναμη του ενός, όταν αυτός ο ένας είναι Ένας – Άξιος, είναι ακαταμάχητη. Αρκεί «είς ζήλω πεπυρωμένος, ολόκληρον Δήμον διορθώσασθαι, είς αντίρροπος τη πόλει ισορροπεί άπασαν την πόλιν» λέγει επιγραμματικά ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Δεν είναι «φωνή βοώντος».
-Ιδού το μήνυμα. «Ουδέν ανθρώπου ισοστάσιον». Ο ένας άνθρωπος, η μία ψυχή, η ατίμητη πνοή του Θεού που κατέχει τα πρωτεία.
-Μπροστά μας σήμερα όχι μία ψυχή αλλά τρεις, «ουρανομήκεις», που την οικουμένην τω λόγω ετείχισαν, της πυρακτωμένης προσευχής τον κόσμον ηγίασαν, τη πεφωτισμένη διδασκαλία το πλήθος ωδήγησαν. Ήταν τρεις. Έβαλαν τον κόσμο στο δρόμο της ορθοδοξίας.
-Βασίλειος (330-379), Γρηγόριος (330-390), Χρυσόστομος (347-407). Ασκητές, αγωνιστές, παιδαγωγοί και Δάσκαλοι, ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί, κληρικοί και ρήτορες, φιλόσοφοι και καθοδηγητές, ανακαινιστές και αναμορφωτές της ανθρωπότητας. Βυθοί σοφίας αληθούς και χρησίμης στα πλαίσια της πίστεως, απογείωση στα ύψη του στοχασμού σοφίας απύθμενοι, βράχοι πίστεως ακλόνητοι, μάστιγες παρανομίας αδυσώπητοι. Φιλοσοφούμε, «όταν γαλήνην έχομεν της έξω περιφοράς» (Γρηγόριος).
-Ωκεανοί Φιλανθρωπίας παμμέγιστοι. (Τεράστιο το φιλανθρωπικό τους έργο).
Ανεξάντλητα είναι τα μηνύματά τους από την παρουσία τους στον κόσμο με το τεράστιο έργο το οποίο κατέλιπαν.
Αξίζει μεταξύ άλλων πολλών να επισημάνουμε:
Το ταπεινό τους φρόνημα, την αφανή βιοτή, τη σιωπηλή και σεμνή τους παρουσία. Διαχρονικό το μήνυμα αυτό.
-«Ρίζα πάντων αγαθών» αποκαλεί την ταπεινοφροσύνη ο Μ. Βασίλειος.
«Αλουργίδα βασιλική και θεία» ο Γρηγόριος. «Θεμέλιον της καθ’ ημάς φιλοσοφίας, μητέρα των αγαθών, αρχή και τέλος αρετής» ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τύφου αποστροφή, χάριτος έλξις, ειρήνης δημιουργός, χαράς μεγίστης χορηγός – αύτη τίκτει το ανεξίκανον, το αόργητον, το φιλάνθρωπον, το νηπτικόν… το ομολογείν τα ημαρτημένα, το τελειούσθαι».
-«Ει θέλεις γενέσθαι μέγας, μη ζήτει γενέσθαι μέγας, και τότε έσει μέγας». Αυτό είναι το μεγαλείο των Ταπεινών. Όσον μέγας ει, τοσούτω ταπείνου σεαυτόν.
«Το υγιές φρόνημα και το υψηλόν η ταπεινοφροσύνη ποιεί» και αυτή «ου μόνον θάλπει τον όντα καρπόν, αλλά και τον ουκ’ όντα τίκτειν είωθεν» (Χρυσόστομος).
Στην υπεροπτική και αλαζονική εποχή μας «με την επηρμένην οφρύν» την υπεροψία της δύναμης, το αδυνάτισμα των ψυχών και την αυτονόμηση της τεχνικής.
-Τη δυναστεία του αριθμού και την κυριαρχία του όγκου, την ανενδοίαστη προβολή του εγωϊστικού και κομπάζοντος ηδονοθηρικού καταναλωτισμού, ακούγεται έντονο, δυναμικό και επαναστατικό το μήνυμα των τριών ταπεινών ασκητών και μεγάλων ιεραρχών. Διότι: «ουδέν ταπεινώσεως ισχυρότερον, ουδέν πτωχείας δυνατότατον, ουδέν σιωπής ευγλωττότερον. Αύτη πύργους καταλύει και επάλξεις καθαιρεί, αύτη πυράς κατασβέννυσι και ουρανών αψίδας αναπετάννυσιν. Αύτη εις τα ουράνια δώματα εισάγει και από αβύσσου ψυχήν ανάγει, ταπείνωσις νίκη και τροπαίων τρόπαιον αληθινόν».
-Είναι το ταπεινόν φρόνημα «πλουτοταπείνωσις» κατά τον Ιωάννη της κλίμακος, ισχυρό μήνυμα για κάθε εποχή και μάλιστα για τη δική μας που δεν μακαρίζει τους «πτωχούς τω πνεύματι», τους ταπεινούς τη καρδία, τους πραείς και αθόρυβα εργαζομένους το αγαθόν. Απεναντίας τους θεωρεί «κορόϊδα» και βλάκες «καθυστερημένους».
-Η ταπείνωσή τους δεν ήταν λόγος απλός ή κενός αλλά τρόπος ζωής και θεμέλιος λίθος της φιλοσοφίας τους. Η ταπείνωση αρχή γνώσης και σοφίας, συνειδητοποίηση της άγνοιας και ατέλειας. Αν δεν πιστεύσουμε ότι είμαστε ατελείς, δεν ανοίγει η πόρτα της αιωνιότητας κατά το «οίδα ό,τι ουκ’ οίδα» του Σωκράτη (δηλαδή έχω γνώση, συναίσθηση της αγνοίας).
-Έπειτα θεμελιακό μήνυμα των τριών Ιεραρχών είναι η Αγάπη. «Ρίζα πάντων των αγαθών» θα μας πη πάλι ο ιερός Χρυσόστομος. Γιατί «πάντοθεν ημάς προς αλλήλους συνάγει και συγκολλά, η αγάπη είναι ασφάλεια, το κεφάλαιο των αρετών, ο θεμέλιος των εντολών του Θεού, η πηγή των αγαθών, αναίρεσις πολέμων, φιλονικίας αφανισμός, η βασιλίς των αρετών η χαρίζουσα ημίν τον ουρανόν (Χρυσόστομος). Είναι η ειρήνη της καρδιάς που διώχνει το ψύχος του νου, η ειρήνη η θεμελιωμένη στην αγάπη.
-Για ποια αγάπη κάνουν λόγο; Όχι βέβαια για την κτητική, αλλά για τη μετοχική, την αληθινά κοινωνική. Αγαπάς τον άλλο χωρίς να απλώνης εξουσία κτητική. Μετέχεις στη ζωή του, στα προβλήματα, τις ανησυχίες του. Καθώς ξανοίγεσαι στα προβλήματα των άλλων, πεθαίνουν τα δικά σου προβλήματα. Ανάγεις και ανάγεσαι, κενώνεσαι και καινούσαι, ανάγεσαι στο κοινό και καινό, θυσιάζεσαι, πονάς παραιτείσαι από το εγώ, ταπεινώνεσαι και θανατούσαι.
Αυτό έκανε ο ουρανοφάντωρ Βασίλειος που ανεδείχθη φιλανθρωπίας κολοσσός. Όσο πιο κοινωνικός και άγιος θέλεις να είσαι, πρέπει να ξέρης ότι τόσο λιγώτερα δικαιώματα έχεις στη ζωή.
-Η αγάπη είναι υπέρβαση, πέρα από απλούς μηχανισμούς της συνύπαρξης και πορεία στις βαθύτερες ανάγκες του ανθρώπου. Δίνεις χωρίς να νοιάζεσαι αν θα πάρης. (Ο ήλιος ακτινοβολεί χωρίς ανταλλάγματα).
Αυτή η αγάπη έχει σε κάθε περίπτωση παιδαγωγικό χαρακτήρα. Ο Δάσκαλος π.χ. αγαπά τον μαθητή του ως έχει, σεβόμενος την ιδιαιτερότητά του.
-Αλλά «καθαρθήναι δει πρώτον και είτα καθάραι, σοφισθήναι και ούτω σοφίσαι, γενέσθαι φως και φωτίσαι, εγγίσαι Θεώ και προσαγαγείν άλλους, αγιασθήναι και αγιάσαι». Αυτό είναι παιδαγωγικό μήνυμα πρώτης γραμμής, βασισμένο στην έννοια της γνήσιας αγάπης, της καινής εντολής του Μεγάλου παιδαγωγού του Χριστού, διά της οποίας «πάντα καινά γέγονεν».
-Η αγάπη αυτή είναι πέρα από κάθε υποκρισία και κολακεία και κάθε αδυναμία. Είναι αναζήτηση αλήθειας, (ειρήνης της καρδιάς και συναδέλφωσης), που «τον θρασύν ποιεί επιεική, τον ασελγή σώφρονα ακόμη και τον εγκληματία άγιον.
Σωτήριο φάρμακο της ψυχής, γι’ αυτό: όπερ φύσις ου δύναται, η αγάπη δύναται».
-Έτσι γενώμεθα περί τα παιδία ημών κηδεμονικοί, φιλάνθρωποι, εύσπλαχνοι, αγάπης πεπληρωμένοι, τότε διορθώσομεν παίδας και έργον αιώνιον επιτελέσομεν». (Κηδεμονικοί και όχι παιδιά των παιδιών μας και όχι πάσχοντες από το σύνδρομο του προοδευτικού – νεανικού γεροντισμού». «Ίνα μη δοκώμεν αηθείς είναι και δεσποτικοί».
-Ο Παλαμάς σε μια στιγμή ποιητικής έξαρσης προτρέπει:
«όλη τη μουσική μες στην αγάπη βάλε
και βάλε των παιδιών την αθωότητα
και βάλε κι’ όλη τους την ομορφιά
και πάλε,
θάχεις τον ίσκιο της αγάπης, όχι εκείνη!
Εκείνη λάμπει, καίει, φωτίζει μα δεν σβήνει…».
«Αγάπα για να ζήσης,
Ζήσε για ν’ αγαπάς»
(Σολωμός)
-«Εγώ ζυγιάζω την αγάπη» θα μας πει ο Πατροκοσμάς.
Κιθάρα εστίν η αγάπη. Φθόγγοι δε ηχούντες τα της αγάπης φιλικά ρήματα…» Χρυσόστομος.
Ακόμα και ένα χαμόγελο αγάπης μπορεί να βάλη κάποιον στον ίσιο δρόμο. «Φιλείν και φιλείσθαι» έχει ουσία παιδαγωγική, κατά τον Μ. Βασίλειο.
Πρέπει, όμως, να γνωρίζη κάποιος πως να δίνη την αγάπη του, αφού καθένας έχει την ιδιαιτερότητά του.
«Εν μεν κανόνι πάντας περιλαμβάνεσθαι της εν τη γυμνασία της ευσεβείας, αδύνατον» παρατηρεί ο μέγας πατήρ. (Βασίλειος). Τέχνη Τεχνών άνθρωπον άγειν το ποικιλότατον των ζώων. (Χρυσόστομος).
Στους τρόπους προσφοράς της αγάπης εξέχουσα θέση κατέχει η επιείκεια που είναι «πάσης βίας δυνατωτέρα». «Όταν ο της επιεικείας διδάσκαλος φανή, τους αγρίους ημέρωσε. Θρασύτης ου θρασύτητι αλλ’ επιεικεία σβέννυται».
Το μήνυμα, λοιπόν, της αληθινής αγάπης πάντοτε ήχησε λυτρωτικό και ελπιδοφόρο μέσα στην απομόνωση, την αποξένωση και αδιαφορία των ανθρώπων. Πάντοτε ο άνθρωπος έχει ανάγκη από αγάπη προσωπική και ευσπλαχνική για να εξουδετερώνει τους πάγους της αναλγησίας του καιρού του.
-Εξ άλλου επίκαιρος προβάλλει ο λόγος «περί ελευθερίας» των μεγάλων πατέρων της εκκλησίας μας.
Κατ’ αυτούς Η ελευθερία είναι μέγα διανοητικό αγαθό. Γεννιέται στη σκέψη αλλά τρέφεται στην καρδιά. «Μόνος ελεύθερος ο την ελευθερίαν έσωθεν έχων, και μόνος άρχων και των βασιλέων βασιλικώτερος, ο των παθών απηλλαγμένος (Χρυσόστομος).
-Ο άνθρωπος είναι «φύσει» ελεύθερος, επειδή είναι «λόγω» ελεύθερος. Η ελευθερία ανάγεται προς το πνεύμα και όχι προς την ύλη. Ο άνθρωπος ελευθερώνεται διά του λόγου. Εδώ στηρίχτηκε ο αρχαίος Ελληνικός ανθρωπισμός.
-«πάντα τα δι’ ημών μεμηχανημένα λόγος εστίν ο ξυγκατασκευάσας» λέγει ο Ισοκράτης.
Η ορθολογικότητα της σκέψης (των αρχαίων) έχει άμεση σχέση με την κοινωνικότητα της σκέψης. Έτσι δεν γίνεται ορθολογιστική μένουσα κοινωνική και δεν καταντά ατομιστική, όπως ο ορθολογισμός της Δύσης που απολυτοποίησε τον ορθό λόγο.
Οι πατέρες αξιοποίησαν τον λόγο του Χριστού: «γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς». Έτσι: η διά του λόγου ελευθερία έχει όρια: ένα, κάθετο, που αποτρέπει από το σύμπλεγμα του Ίκαρου και ένα, οριζόντιο, που δεν περιορίζει την ελευθερία του άλλου. Όμως έχει και στόχο τη συνεχή και αδιάλειπτη προσπάθεια του ανθρώπου να ομοιωθή με τον Θεόν, να θεωθή και αγιοποιηθή.
Όργανο για την πραγματοποίηση του στόχου αυτού είναι η παιδεία «η άληκτος έφεσις», η μόρφωση διά του βίου. «άνθρωπος γαρ έστιν ουχ’ όστις απλώς χείρας και πόδας έχει, ουδ’ όστις λογικός μόνον, αλλ’ όστις ευσέβειαν και αρετήν μετά παρρησίας ασκεί» (Χρυσόστομος). Και ευνόητη η διάκριση ανάμεσα στον γραμματισμένο και μορφωμένο «2+2 όχι 4 αλλά θάνατος», παρατηρεί ο Ντοστογιέφσκι.